Stel je voor dat je nieren niet meer functioneren, en je al maanden naar de dialyse moet, in afwachting van een transplantatie. Het kopen en verkopen van organen is natuurlijk illegaal, maar je weet ook dat de nier van je buurvrouw geschikt voor jou zou zijn. Hoeveel zou je bereid zijn te betalen voor een van haar gezonde nieren? Of beeld je de omgekeerde situatie in: jij hebt het gezonde orgaan dat je buurvrouw zou kunnen helpen, en zij vraagt je je prijs te noemen. Hoeveel geld zou je ervoor vragen?
Zou je in beide gevallen de vraag economisch benaderen, en kosten en baten tegen elkaar afwegen? In het eerste geval, zou je bijvoorbeeld nadenken over alle luxe en comfort die je bereid zou zijn op te offeren om meteen een gezonde nier te krijgen? En zou je, in het tweede geval, overwegen wat je allemaal zou kunnen kopen met het geld dat je je buurvrouw zou vragen voor je nier? Of zou je bereid zijn om te betalen wat nodig is om het orgaan te krijgen dat je zo hard nodig hebt – en zelfs niet eens overwegen om je eigen gezonde nier af te staan voor een geldbedrag?
Voordelen zonder kosten
We bevinden ons hier, zij het hypothetisch, aan de uiterste rand van gewone economische besluitvorming. Bij veel van zulke beslissingen wikken we kosten en baten en maken we afwegingen. We kiezen tussen de jam van het goedkopere huismerk van de supermarkt en de duurdere versie die voor 60% eerder dan 50% uit fruit bestaat.
We gaan bij de plaatselijke afhaalchinees, ook al weten we dat de zoetzure saus in het centrum van de gemeente veel lekkerder is (maar ook weer niet zo lekker dat we er tien minuten extra voor zouden lopen). Rekening houden met de kosten (in geld, moeite, tijd enzovoort) en de baten (in financiële winst, plezier, kwaliteit enzovoort) is perfect logisch, en helpt ons om onze middelen zo goed mogelijk te gebruiken.
Maar in extreme omstandigheden zijn kosten of baten, en soms zelfs allebei, moeilijk te kwantificeren en te vergelijken. We hebben dan de neiging om ons exclusief te laten leiden door hetzij de baten, hetzij de kosten. Het voordeel van een gezonde nier betekent dat we er alles voor over hebben, en het idee alleen al om een gezonde nier op te geven voor geld staat gewoon niet ter discussie.
Toch zijn het niet enkel dit soort uitzonderlijke situaties waarin het hele afwegingsproces links blijft liggen. Activisme (samen met lobbyisme) werkt op een vergelijkbare manier. Er zijn campagnes die pleiten voor het kopen van lokale producten, goedkopere kinderopvang of de invoering van fietspaden op hoofdwegen.
Er zijn er die zich verzetten tegen kernenergie, het gebruik van fossiele brandstoffen, of het weren van oudere voertuigen uit binnensteden. Maar bijna nooit wordt een evenwichtig argument geboden dat zowel voor- als nadelen benoemt en behandelt.
Ze richten zich immers meestal op de voordelen (of het vermijden van de nadelen) van de voorgestelde maatregel, vaak alleen op een kwalitatieve manier (bijvoorbeeld minder 'voedselkilometers' of meer fietspaden zonder daar een getal bij te vernoemen). Zelfs als het argument kwantitatieve gegevens bevat, tonen deze niet noodzakelijk hoe groot de verbetering in verhouding is. En bijna nooit wordt het netto voordeel weergegeven, omdat er meestal weinig of geen aandacht is voor de onvermijdelijke negatieve gevolgen (of zelfs maar voor wie daarmee zal worden opgescheept).
Bij dergelijke beslissingen is het niet verstandig om de negatieve consequenties te negeren. Ze zijn er hoe dan ook, en zullen zich vroeg of laat laten gelden. (De beslissing in Duitsland in 2011 om kerncentrales uit te faseren vormt een goede illustratie. Ze werd genomen na de kernramp in Fukushima, onder impuls van wijdverspreide anti-kernenergiegevoelens, maar zonder voldoende rekening te houden met de gevolgen. Een decennium later is het land daardoor nog afhankelijker geworden van fossiele brandstoffen, waaronder steenkool en bruinkool, en dat heeft de weg naar CO2-neutraliteit op zijn minst bemoeilijkt).
Ook voor niet-activisten
Als waarnemer zie je gemakkelijk hoe scheef de argumentatie van activistische campagnes is, tenminste als het gaat om zaken waar we zelf niet achter staan. Maar voor doelen waarvoor we sympathie hebben, is dat niet zo zeker, omdat we dan de neiging enkel oog te hebben voor wat we leuk vinden en wat onze bestaande overtuigingen bevestigt, het fenomeen dat bekend staat als confirmation bias.
We hoeven niet eens een activist te zijn om dit te ervaren. Als we voor een eigen beslissing staan, kunnen overtuigingen en emoties ons al in de richting van een van de opties hebben getrokken, voor we de tijd hebben gehad om bewuster te redeneren. Als de gevolgen van de beslissing niet erg groot zijn, is dat niet zo’n probleem. Het bespaart immers tijd en cognitieve inspanning.
Maar als we ons bij belangrijke beslissingen alleen laten leiden door de voordelen (of door de kosten), kan dat ons wel eens parten gaan spelen. De zogenaamde vloek van het winnende bod is een goed voorbeeld: bieders op een veiling kunnen zo gefixeerd zijn op het item dat ze willen hebben, dat ze handelen alsof ze het letterlijk koste wat het kost moeten hebben.
Het winnen van de veiling overschaduwt alle andere overwegingen. Het is pas wanneer de hamer valt dat ze zich bewust worden van de kost van hun blinde verlangen. Dit soort tunnelvisie – de exclusieve focus op een enkel, dominant doel – kan ons net zo goed in zijn greep krijgen in andere beslissingssituaties.
Gezegend zijn de activisten
We kunnen leren dit te herkennen en trachten overhaaste, impulsieve beslissingen te vermijden door bewust de tijd te nemen om de voor- en nadelen systematisch te overwegen. Maar de bestaansreden zelf van activisme is net om gericht te zijn op dat ene doel, ongeacht de implicaties. Is het dan een verloren zaak? Niet helemaal, en wel hierom.
Zelfs besluitvormers die degelijk kunnen redeneren over kosten en baten zijn niet feilloos. Het is immers bijna onmogelijk om alle implicaties van de verschillende opties, voor alle verschillende belanghebbenden, volledig en objectief te overwegen. Wie beter dan de activisten, met hun eenzijdige argumenten, om ervoor te zorgen dat er geen belangrijk gevolg over het hoofd wordt gezien?
Ter illustratie: denk aan een rechtszaak. Het zou dwaas zijn om te verwachten dat de aanklager of de verdediging een nuchter, weloverwogen vonnis zou kunnen vellen. Zonder hun inbreng zouden de jury en de rechter echter moeite hebben om alle relevante feiten van een zaak te achterhalen en te interpreteren.
Bovendien zouden ze, menselijk als ze zijn, ook overmatig beïnvloed kunnen worden door hun eigen sympathieën en antipathieën, en door hun emoties en vooroordelen. Paradoxaal genoeg informeren de eenzijdige argumentaties van de aanklager en verdediging de rechter en jury, en helpen ze hen om een evenwichtig oordeel te vormen... omdat het duidelijk is dat ze partijdig zijn.
Activisten en lobbyisten blijven, net als de aanklager en de verdediging, best ver weg van het eigenlijke beslissen, maar ze kunnen een even nuttige, misschien zelfs essentiële, rol spelen bij het informeren van beslissingen die iemand anders moet nemen. Ze kunnen details, diepgang en – zelfs al zijn ze niet inherent genuanceerd – nuance brengen in het proces van beredeneerde besluitvorming.
En daar zit ook een inzicht voor ons allemaal in. In plaats van onze innerlijke activist of lobbyist te bestrijden kunnen we onze emoties, vooroordelen en overtuigingen de vrije loop laten om hun zaak te bepleiten – zo eenzijdig als ze maar willen. Beter nog, we kunnen bovendien doen alsof we de andere kant kiezen (dit wordt ook wel steelmanning genoemd). Dat kan een uitstekende manier zijn om je beredeneerde zelf terdege te informeren.
Activistisch denken alleen kan leiden tot de slechtst mogelijke beslissingen. Maar in combinatie met een evenwichtige besluitvorming kan het helpen tot de meest robuuste beslissingen te komen.
