Wat iedereen zou moeten weten, volgens Bram Souffreau
Met 'Immo Royal' hebben journalisten van Apache, De Tijd, Knack en VRT NWS de Koninklijke Schenking in de schijnwerpers geplaatst. De beheerder van de erfenis van Leopold II had tot nu toe lak aan transparantie. Veel informatie over de schenking, dat nochtans eigendom is van de Belgische overheid, was er niet. Zelf zijzelf wisten niet hoeveel hun patrimonium waard was. De boeken bleven ook dicht toen de onderzoeksjournalisten een eerste keer aanklopten.
Maar dankzij doorzettingsvermogen en nieuwsgierigheid weten we vandaag wat de Koninklijke Schenking inhoudt. En dat is niet mis: 77 gebouwen en 7.500 hectare gronden in het Brusselse, aan de kust en in de Ardennen. Sommige zijn welbekend, zoals de Venetiaanse Gaanderijen in Oostende, maar andere verrassen. Wie wist dat een cinema in Elsene en een aanleunend telefoonwinkeltje eigendom is van de Koninklijke Schenking?
Het uitpluizen van de schenking nam tijd in beslag. Anderhalf jaar werkten de journalisten aan het dossier. Ze zochten in archieven, namen oude wetten door, deden uitgebreid beroep op de Wet Openbaarheid van Bestuur en klopten bij diverse overheidsinstanties aan om contracten, inventarissen, jaarrekeningen en aanbestedingen te mogen inkijken. Ook gingen ze overal ter plaatse kijken naar het vaak in slechte staat verkerend patrimonium.
De unieke samenwerking mondde uit in een artikelenreeks op Apache en bij de partners. Elkeen belichtte de onthullingen vanuit een eigen invalshoek. Het onderzoek heeft ook een eigen interactieve microsite. En de berichtgeving had impact. Het leidde tot een reeks vragen over de werking van de Koninklijke Stichting.
Bram Souffreau is mede-oprichter van Apache.
Voor het eerst in 90 jaar is de erfenis van koning Leopold II in kaart gebracht. Dit koninklijk patrimonium zit verspreid over meer dan 7.500 hectare gronden, bossen en parken. Het beheer van al die schatten is in handen van de Koninklijke Schenking, één van ’s lands meest gesloten instellingen. Met het dossier Immo Royal breken Apache, De Tijd, Knack en VRT NWS voor het eerst de poorten van de Schenking open.
Bekijk zelf de erfenis van Leopold II. Op koningshuizen.be brengen Apache, De Tijd, Knack en VRT NWS dit patrimonium voor het eerst in kaart.
Een gsm-winkel en negen kastelen, dertien boerderijen, drie golfterreinen, twee riante villa’s en 29 woningen, 3 kantoorgebouwen, een rusthuis, 2 kapellen, de Venetiaanse Gaanderijen in Oostende, de Japanse Toren en het Chinees Paviljoen in Laken: het 77 gebouwen tellende patrimonium van de Koninklijke Schenking is bijzonder divers. En uitgestrekt. Die 7.500 ha is namelijk gelijk aan de opgetelde oppervlakte van Brussel-stad, Ukkel en Anderlecht samen, en bestaat uit parken, ruim 4.800 ha bossen en 1.650 ha landbouwgrond.
Enkele kastelen of villa’s worden gebruikt door de leden van het Belgisch koningshuis. De rest van het patrimonium wordt verhuurd, zoals de kantoorgebouwen of het bekende kasteel van Hertoginnedal. Andere eigendommen moeten dan weer het ‘algemeen belang’ dienen, zoals het Chinees Paviljoen.
Om te weten hoe al die eigendommen in het bezit kwamen van de Schenking, moeten we terug naar het einde van de 19de eeuw.
De Koninklijke Schenking
Leopold II vroeg zelf dat het beheer van het uitgebreide patrimonium dat hij achterliet de schatkist niets mocht kosten
“Ter gelegenheid van mijn 65ste verjaardag wil ik graag mijn eigendommen, die bijdragen aan de aantrekkelijkheid en schoonheid van de plaatsen waar ze zich bevinden, aan de Staat over te dragen”. Dat schrijft Leopold II op 9 april 1900 in een brief aan zijn minister van Financiën. Hij vraagt of de Belgische Staat bij wet een schenking van zijn eigendommen wil aanvaarden.
De Vorst legt wel voorwaarden op: de eigendommen mogen niet van uitzicht veranderen, sommige plekken (zoals de kastelen van Laken en Ciergnon in de Ardennen) blijven gereserveerd voor troonopvolgers én, niet onbelangrijk: het beheer van het uitgebreide patrimonium mag de schatkist niets kosten. In zijn brief somt Leopold II in detail een reeks kastelen en andere gebouwen, gronden, bossen en parken op, zowel in Laken, Tervuren, Oostende, Nieuwpoort als Ciergnon.
De Koninklijke Schenking, een autonome openbare instelling, beheert dus niet de privébezittingen van het vorstenhuis. Evenmin is er een link met de jaarlijkse dotatie die leden van de Koninklijke Familie krijgen, de Civiele Lijst genoemd, goed voor 36 miljoen euro in 2019.
De Senaat boog zich over het schenkingsvoorstel en besliste in 1903 om de goederen te aanvaarden. Vier jaar later schonk Leopold II een bijkomende reeks domeinen. Die mochten wel verkocht worden en het gebruik ervan was niet voor troonopvolgers bestemd.
Aanvankelijk beheerde het Ministerie van Financiën al die goederen, maar in 1930 werd de aparte openbare instelling opgericht: de ‘Koninklijke Schenking’, zoals we die nu nog steeds kennen. Dat deze Schenking zelfbedruipend moest zijn bij het beheer van die goederen werd in de oprichtingswet nog eens duidelijk onderstreept. Het is hoofdzakelijk daar dat vandaag het schoentje knelt.
Congo
Voorgaande doet misschien vermoeden dat Leopold II een wilde weldoener was. Dat was hij allerminst. De tweede Belgische vorst had meer dan alleen de bescherming van het ‘natuurschoon’ voor ogen.
Leopold II wilde met zijn schenking vermijden dat zijn patrimonium versnipperd zou geraken, maar ook erfenisrechten omzeilen
Leopold II was gewiekster: hij wilde in de eerste plaats vermijden dat zijn patrimonium versnipperd zou geraken door erfeniskwesties of echtscheidingen. Door bezittingen in een stichting onder te brengen kon hij bovendien ook erfenisrechten omzeilen. Dat leidde indertijd tot discussie of zijn ‘schenking’ wel grondwettelijk was.
De ‘schenking’ had bovendien een duister koloniaal kantje. Leopold II kocht namelijk een deel van het patrimonium met opbrengsten uit een ander persoonlijk bezit: ‘zijn’ Vrijstaat Kongo.
Dat werd pijnlijk duidelijk in 1913, toen zijn dochters een reeks processen tegen de Staat verloren. De bezittingen van enkele van Leopolds bedrijven die in Congo gevestigd waren, gingen op in de schenking.
Miljoenenpatrimonium
Maar terug naar de cijfers. Op de website van Financiën publiceert de Koninklijke Schenking jaarlijks een summiere samenvatting van haar jaarrekeningen. Opvallend, voor een organisatie die een dergelijk miljoenenpatrimonium beheert.
Ontdek elke dag updates in ons dossier Immo Royal. Volg het hier op de voet.
Apache, Knack, De Tijd en VRT NWS bekeken daarom, dankzij de wetgeving openbaarheid van bestuur, alle uitgebreide jaarrekeningen sinds 2010. Zelfs die uitgebreide rekeningen zijn niet bepaald folianten: ze zijn op slechts zes pagina's samengebald. De schenking maakt bovendien geen boekhoudkundige waardering van haar bezittingen.
Wat leren die gebalde jaarrekeningen ons dan wel? Vorig jaar boekte de Koninklijke Schenking 6,9 miljoen euro aan inkomsten. Dat is iets minder dan in 2017, maar wel meer dan de voorgaande jaren.
Het gros van de inkomsten komt uit de verhuur van vastgoed. Zo huurt de Regie der Gebouwen één van de drie kantoorcomplexen van de Schenking. Ook het luxerusthuis aan de rand van een golfterrein bij de Wellingtonrenbaan in Oostende zorgt voor serieus wat inkomsten.
Daarnaast werden in 2018 ook aanzienlijke inkomsten uit de Ardennen gehaald. De Koninklijke Schenking bezit tot slot nog een aardig appeltje voor de dorst: op de spaarrekening staat ruim 35 miljoen euro.
Uitgaven voor het koningshuis
De uitgaven van de Koninklijke Schenking dienen vooral voor het onderhoud en het beheer van de residenties die het koningshuis nog steeds gebruikt
De inkomsten die voortvloeien uit de bezittingen van de Schenking moeten dienen om de uitgaven voor het onderhoud en de renovatie van het patrimonium te financieren, zo werd duidelijk in de wet vastgelegd. De uitgaven van de Koninklijke Schenking dienen echter vooral het onderhoud en het beheer van de koninklijke residenties, zo leren de jaarrekeningen. Die residenties maken nochtans slechts een fractie uit van het 7.500 ha grote patrimonium.
De inkomsten van de Schenking dienen dus vooral om slechts een beperkt deel van het patrimonium te onderhouden, het deel waar onze huidige Koninklijke Familie rechtstreeks van profiteert.
Het Koninklijk Domein van Laken is de grootste kostenpost. In 2018 kostte het beheer de Schenking 2,9 miljoen euro, van in totaal 6,45 miljoen euro onkosten. Bijna één miljoen euro ging naar onderhoud, de rest naar de lonen van het personeel. Ook het personeel in de Ardennen en de centrale administratie van de Schenking zijn een flinke kostenpost: vorig jaar ruim 2 miljoen euro. Er zorgen dan ook 102 mensen voor het dagelijks beheer van de domeinen, waarvan tweederde rechtstreeks ten dienste staat van het Koningshuis. Het valt bovendien op dat het management van de Schenking bijzonder beperkt is.
Het is duidelijk dat de kosten die gemaakt worden in de eerste plaats het koningshuis zelf dienen. Dat ontkent de Koninklijke Schenking. "Omdat kastelen, monumentale serres en andere delen van het koninklijk domein een grote patrimoniale en historische waarde hebben, is het logisch dat hun onderhoud meer financiële middelen in beslag neemt dan wat het geval is voor andere eigendommen", zegt gedelegeerd bestuurder Philippe Lens (Koninklijke Schenking).
Los van de onkosten die vooral gemaakt worden voor de domeinen waar koning Filip gebruik van maakt, wordt onderhoud en renovatie van het omvangrijke patrimonium van de Schenking afgewenteld op de belastingbetaler via allerlei (historische) afspraken of verhuringen aan lokale, gewestelijke of federale overheden. Dat leert onderzoek van Apache, De Tijd, Knack en VRT NWS. Drie sprekende voorbeelden tonen aan hoe dit systeem in elkaar zit.
Hertoginnedal
Hertoginnedal, het kasteel dat bij het grote publiek vooral gekend is door de ellenlange regeringsonderhandelingen die er plaatshebben, is één van de bekendste eigendommen van de Koninklijke Schenking. In 2016 besliste de Schenking om het kasteel de komende 18 jaar te verhuren aan de Regie der Gebouwen voor een jaarlijkse huurprijs van 100.000 euro per jaar.
In het kasteel kunnen de premier en de minister van Buitenlandse Zaken staatshoofden en regeringsleiders ontvangen en laten logeren. De Regie investeerde in 2018-2019 maar liefst 637.000 euro om het buitenschrijnwerk te restaureren. Via een bijzondere clausule in het contract wordt de belastingbetaler aangesproken.
“In de huurovereenkomst staat dat alle werken en herstellingen, zowel aan de binnen- als de buitenkant van de gebouwen, door de huurder moet worden uitgevoerd”, reageert gedelegeerd bestuurder Philippe Lens van de Koninklijke Schenking.
Johan Vanderborght, woordvoerder van de Regie der Gebouwen bevestigt dat .“Gelet op de omvang en het exclusieve karakter van het domein, de lange huurtermijn en de relatief bescheiden huurprijs voor dit soort locatie, is overeengekomen dat deze werken gedragen worden door de Belgische staat", zegt Vanderborght.
Brusselse parken
De Koloniale Tuin, het Sobieskipark en de Tuinen van de Bloemist zijn drie parken nabij het Atomium die in het bezit zijn van de Schenking. Het beheer ervan is nog tot 2022 in handen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. In 1992 sloten premier Jean-Luc Dehaene en minister-president Charles Piqué van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest daarvoor een overeenkomst met de Regie der Gebouwen.
Die deal voorziet dat de Regie jaarlijks 2 miljoen euro aan het gewest betaalt voor het onderhoud van de drie 'koninklijke' parken, en van 15 andere parken. Ook worden de serres gerenoveerd van zowel de Koloniale Tuin als van de Tuinen van de Bloemist. Voor het eerste park betaalt de Regie bijna 330.000 euro, voor het tweede park steekt Leefmilieu Brussel ongeveer 3,5 miljoen euro toe.
Japanse Toren en Chinees Paviljoen
De Japanse Toren en het Chinees Paviljoen in Laken, nabij het Koninklijk Paleis, zijn eveneens eigendom van de Schenking. Sinds 2013 zijn de twee monumenten, die gebruikt worden door de Koninklijk Musea voor Kunst en Geschiedenis, gesloten voor dringende renovatiewerken.
De Regie der Gebouwen investeert tegen 2024 drie miljoen euro in de renovatie van het Chinees Paviljoen. Aan de Japanse Toren zijn enkel dringende instandhoudingswerken gestart. De Koninklijke Schenking benadrukt dat die twee monumenten een algemeen belang dienen.
“De Japanse Toren en het Chinees Paviljoen maken deel uit van de eigendommen waarvoor beslist werd ze een bestemming van algemeen belang te geven en waarvan, al lang voor de oprichting van de Koninklijke Schenking als openbare zelfstandige instelling, het beheer aan de Staat werd overgedragen”, zegt Philippe Lens van de Koninklijke Schenking.
“De beheers- en onderhoudskosten van deze goederen, waarvoor de Schenking geen enkele inkomst krijgt, vallen wettelijk ten laste van de Regie der Gebouwen. Wij halen uit beide gebouwen ook geen inkomsten", zegt Lens. De twee monumenten blijven desondanks wel eigendom van de Schenking.
Publieke middelen
Er wordt dus flink wat overheidsgeld ingezet voor het beheer van eigendommen van de Koninklijke Schenking die niet of voor weinig inkomsten zorgen. De inkomsten die de Schenking wel boekt, gaan vooral naar het onderhoud van gebouwen die voor de Koninklijke Familie van belang zijn. Zoals het Domein van Laken.
Nergens moet de raad van bestuur van de Schenking rekenschap afleggen over de keuze om inkomsten enkel te investeren in domeinen die het koningshuis ten goede komen
Bovendien blijft het patrimonium, zelfs na een volledige renovatie door de ‘huurder’, eigendom van de Schenking. Die is als autonome openbare instelling aan niemand verantwoording verschuldigd. Tenzij aan het Rekenhof, want die controleert de jaarlijkse rekeningen. Wanneer Apache, Knack, De Tijd en VRT NWS om de nota’s van het Rekenhof vragen, wordt die vraag afgewezen op basis van een uitzondering in de wet.
Ook bij de raad van bestuur van de Schenking krijgen we nul op het rekest wanneer we om meer uitleg vragen. Die raad van bestuur bestaat uit tien personen: vier (gewezen) dignitarissen van het hof, ambtenaren van de verschillende gewesten en de FOD Financiën, maar ook Geert Noels van Econopolis. Meteen valt de sterke aanwezigheid van het Hof op. De raad van bestuur wordt ook nog eens voorgezeten door graaf Paul Buysse, een vertrouweling van het koningshuis.
Aan het parlement moet de raad van bestuur geen rekenschap afleggen over de keuze om inkomsten grotendeels te investeren in domeinen die de vorst ten goede komen. De verslagen van de raad van bestuur worden voorlopig niet vrijgegeven. Net als in de discussie rond het openbaar maken van de volledige jaarrekeningen, ontbreekt het de Koninklijke Schenking duidelijk aan transparantie.
“Natuurlijk gebruiken ze allerlei trucs om kosten af te wentelen”, zegt een insider off the record. “Maar wie kan hen daarin tegenhouden?”
Het koningshuis profiteert 90 jaar na de oprichting van de Koninklijke Schenking nog steeds van de uitgebreide erfenis die Leopold II achterliet aan de Belgische Staat. Door eigendommen door te verhuren aan onder meer de Regie der Gebouwen, die in enkele gevallen instaat voor de kostelijke renovatie, slaagt de Koninklijke Schenking erin om de kosten af te wentelen op de belastingbetaler. Of hoe ook u betaalt voor de erfenis van Leopold II.
Uitgelichte afbeelding © Alexander Dumarey
