Besparen in de ban van het Stockholm-syndroom

In heel Europa overheerst dezelfde besparingslogica. In Frankrijk maakte François Hollande duidelijk dat er geen enkele afwijking door hem zal aanvaard worden. Eind augustus werd Minister van Economie Arnaud Montebourg samen met twee andere ministers de laan uitgestuurd. Reden was het publiek uiten van hun ongenoegen ten opzichte van een ‘Pacte de Responsabilité’ dat 50 miljard euro bespaart op sociale uitgaven en dienstverlening om 41 miljard euro aan ondernemingen te schenken.

Volgens Arnaud Montebourg moet er een andere piste bewandeld worden. In plaats van besparingsfetisjisme is er een ‘begrotings-sérieux’ nodig waarbij de besparingen in de uitgaven budgettaire marges scheppen die de groei moeten aanzwengelen. Het begrotingsevenwicht mag geen religie worden aldus Montebourg.

Triple dip duwt de samenleving kopje onder

Het gevaar van de ‘triple-dip’ is reëel. Alle indicatoren wijzen immers in de richting van een nieuwe recessie, de derde op een rij na de grote financiële crisis van 2008. De euro-zone staat op de rand van recessie met een gemiddelde groei van amper 0,6%. Zelfs de Duitse locomotief is tot stilstand gekomen. Inflatie in de eurozone bereikt 0,6%, een indicatie dat de prijzen stagneren . Op donderdag 4 september maakte Mario Draghi, voorzitter van de Europese Centrale Bank, een aantal maatregelen bekend die tot doel hebben de groei te ondersteunen en deflatie te voorkomen.

Daarnaast wenst de ECB de economie terug aan te zwengelen met het goedkoper maken van krediet. Zo wordt de basisrente-voet naar omlaag gehaald (van 0,15% naar 0,05%) en begint de ECB met een beleid van ‘quantitative easing’. Dit komt neer op het injecteren van extra-liquiditeiten in de private banksector met de verwachting dat deze op hun beurt ook de kredietverstrekking zou versoepelen en aldus investeringen aanzwengelt. Banken kunnen dus quasi gratis geld lenen in de hoop dat ze het op hun beurt aan zeer lage rentes doorlenen aan consumenten en investeerders, iets waarop geen enkele garantie bestaat. Volgens het Liikanen-rapport voor het Europees Parlement is slechts 25% van de vorige injectie tot bij de reële economie geraakt.

Toch vertelde Mario Draghi erbij dat deze maatregelen hoegenaamd geen pleidooi vormen om het begrotingstraject te verlaten en saneringsmaatregelen terzijde te schuiven. Alle feiten ten spijt moeten we vaststellen dat er nog steeds een brede politieke consensus bestaat rond de besparingsagenda en dit gaat van François Hollande tot Angela Merkel via David Cameron en Mateo Renzi.

Meer eensgezindheid bij politici dan onder economen

Onder de economen bestaat er al heel wat minder eensgezindheid. Paul Krugman heeft waarschijnlijk het grootst aantal tribunes, boeken en papers op zijn actief zonder gehoord te worden . Deze Nobelprijswinnaar economie herhaalt al vier jaar dat Europa de verkeerde weg opgaat en dat ‘austerity’ de crisis bestendigt. Indien er te veel en te diep wordt gesneden in de overheidsuitgaven verminderen de fiscale inkomsten en treedt er een negatieve multiplicator in werking. Dit was de officiële stelling in het IMF rapport “World Economic Outlook” van 2012. Vandaag verdedigt de hoofdeconoom van het IMF Olivier Blanchard dat de multiplicator in tijden van crisis stijgt tot 1 euro economische groei (BBP) per geïnvesteerde euro door de overheid daar waar hij normaal 0,5 bedraagt. En de multiplier werkt in beide richtingen: meer besparingen in tijden van crisis duwt ons dieper omlaag!

Besparingen zijn het probleem

Reeds in september 2012 stelde Paul Krugman:

All this austerity does not work! De zogenaamd serieuze politici zijn in feite de meest irrationele. Als je met Duitse politici praat leggen ze je uit dat de crisis een morele fabel is… Het is het verhaal van landen die boven hun stand hebben geleefd en die er nu de prijs voor betalen. Het feit dat Duitse banken massaal hebben verdiend aan het opblazen van de vastgoed-zeepbel in Spanje; of aan overheidspapier van Portugal en Griekenland is blijkbaar van geen enkel belang.

De argumentatie waarmee iedereen om de oren wordt geslagen, klinkt als gezond verstand: ‘je kan toch niet meer uitgeven dan je in kas hebt!’ ‘Als je teveel uitgeeft sta je in het rood en als je dan gaat lenen gaat het van kwaad tot erger.’ ‘Gezonde overheidsfinanciën zijn de sleutel voor een gezonde economie’. Het is een bloemlezing waard …

Dergelijke gemeenplaatsen ontkennen het feit dat er maar een kleine fractie van de geproduceerde rijkdom via fiscale weg wordt afgeroomd. De gezondheid van openbare financiën wordt in eerste instantie door de omvang van de fiscale inkomsten bepaald. Wat België betreft zijn de globale fiscale inkomsten sinds eind jaren 1990 gedaald van 48% van het BBP naar 43%. Dit is in eerste instantie niet het gevolg van de fraude die op een kleine 30 miljard euro per jaar wordt geraamd. De overheid ontzegt zich in toenemende mate inkomsten via verlaging van de heffingsvoet op de hoogste inkomens (nog 72% in 1986), een daling van de gemiddelde aanslagvoet op bedrijfswinsten (van 36% naar minder dan 25% vandaag). Bovendien hebben we een toename gezien van de ‘fiscale uitgaven en minontvangsten’. De omvang hiervan werd in een studie (2011) van Jozef Pacolet van het HIVA geraamd op 58 miljard euro per jaar. Alles bij elkaar een slordige 90 miljard euro ofte een kleine 25% van het BBP.

De selectieve blindheid jegens die misgelopen rijkdom tart werkelijk alle verbeelding. Eerst ontzegt de overheid zich heel wat inkomsten en achteraf stelt men vast dat de schatkist leeg is… Het is een kleine troost dat de roep voor vermogensbelasting luider weerklinkt en dat bestrijding van de (grote) fiscale fraude door John Crombez heel wat populariteit geniet. Gelukkig begint de samenleving te ontwaken uit haar winterslaap. De succesvolle start van het initiatief ‘Hart boven hard’ bewijst dat het draagvlak voor een andere koers aangroeit.

Tibetaanse gebedsmolen

Wanneer de besparingen in vraag worden gesteld wordt dikwijls een tweede Tibetaanse gebedsmolen boven gehaald: het is immers ‘van cruciaal belang’ de staatsschuld drastisch te verminderen... België zit opgescheept met een staatsschuld die de jongste jaren gestegen is tot net bij de 100% van het BBP en dit is de gevarenzone voorbij!

In 2010 publiceerden Carmen Reinhart en Kenneth Rogoff, twee Harvard economen, een paper “Growth in a Time of Debt”. Ze bestudeerden de data van 200 jaar en dit met betrekking tot 44 landen en kwamen tot besluit dat er een ‘tipping point’ bestaat van 90% schuld/BBP waarboven economische groei onmogelijk wordt. De Griekse crisis leek hen gelijk te geven. Hoewel hun analyse onmiddellijk zwaar onder vuur kwam te liggen, werd de stelling over de maximale schuldratio door alle regeringsleiders onmiddellijk overgenomen. Weinigen durfden te verwijzen naar Japan dat nochtans een staatsschuld heeft die de 250% benadert, zonder dat de economie in elkaar stort. Andere economen zochten hun cijfermatige analyse te repliceren maar kwamen nooit tot dezelfde resultaten.

Correlaties tussen hoge schuld en trage groei konden teruggevonden worden maar de ‘tipping point’ van 90% was nergens terug te vinden. Uiteindelijk gaven Reinhart en Rogoff andere onderzoekers toegang tot hun data en de bijbehorende spreadsheet. Alras kwam men tot de vaststelling dat er data opzij waren ‘vergeten’. Bovendien was er een Excel code-vergissing in de berekeningen geslopen… Na correctie van deze fouten waren de resultaten verre van eenduidig. Zo valt er hoegenaamd niet te bepalen welk causaal verband er tussen hoge schuld en lage/trage groei bestaat: trage groei veroorzaakt soms hoge schulden maar vice versa kan ook. Of een combinatie. En van de 90% drempel valt helemaal niets meer te bespeuren.

Voor de economen Reinhart en Rogoff was dit een onvergetelijk ‘shame-moment’ maar intussen blijft dezelfde beleidslogica van toepassing. Nog steeds moet er massaal bespaard worden om de schulden zo snel mogelijk af te bouwen zonder het begrotingsevenwicht op te geven. Telkens opnieuw wordt dit niet als een keuze maar als een noodzaak voorgesteld.

De vraag waarom besparingen een ‘noodzakelijk kwaad’ zijn mag dus best gesteld worden. Waarom is de besparingslogica tegenwoordig in marmer gebeiteld? Zelfs in die mate dat er een ‘Verdrag van Stabiliteit, Competitiviteit en Governance’ in de euro-zone werd geratificeerd. Dankzij dit verdrag is het maximale begrotingstekort van 3% opgeschoven naar 0,5% en werd een maximale schulddrempel van 60% van het BBP opgelegd. Zowat een slordige dertig procent lager dan de uitgevonden ‘tipping point’ van Reinhart en Rogoff! Indien regeringen deze benadering huldigen, dan staat ons tot 2025 niets anders te wachten dan besparingen en nog eens besparingen. Wat ook de gevolgen mogen wezen op maatschappelijk vlak (gezondheid, onderwijs, sociale cohesie).

Stockholm-syndroom treft politiek bestel

Nu we toch over Zweedse coalities spreken is het misschien aangewezen stil te staan bij het Stockholm-syndroom. Dit syndroom is een psychologisch verschijnsel dat optreedt na een lange gijzeling. Het verschijnsel houdt in dat de gegijzelde sympathie voor de gijzelnemer ontwikkelt. De gijzelnemer oefent absolute macht uit over de gijzelaar wat aanzet tot het aanvaarden of ondersteunen van de eisen van de gijzelaar.

Wat heeft dit met de huidige situatie te maken? Ook op politiek vlak kunnen we spreken van een Stockholm-syndroom. Bijna alle partijen zijn het eens over de nood om openbare financiën gezond te maken via besparingen, soms wat meer, soms wat sneller. Bijna alle regeringscoalities, van (centrum)links tot rechts, stellen dat dit een noodzaak en geen keuze is.

Als gegijzelden zijn de gezagsbekleders vergeten dat deze besparingen eenzijdig de belangen van hun gijzelaars dienen. De financieel-economische elite met op de eerste rij de zakenbanken en topmultinationals leggen niet enkel beslag op een steeds grotere fractie van de geproduceerde rijkdom, ze gijzelen bovendien de politieke democratie!

In de City van London houdt men de Tobin-taks tegen want anders ‘verdwijnen’ er 300.000 banen in de sector. De topbanken eisen uitstel en versoepeling van Basel III waarvan de ‘strengheid’ ‘catastrofale gevolgen’ kan hebben.  Al deze instellingen zijn nog steeds ‘too big to fail’.  BNParisbas beheert een portfolio van waardepapieren met her-verpakte beleggingsproducten die op een waarde van 58.000 miljard $ wordt geraamd. Dit is ongeveer het Bruto Binnenlands Product van Frankrijk maal 24. Deutsche Bank weegt 22 keer het Duits BBP en Crédit Suisse breekt alle records met een veelvoud van 82.

Banken zijn economische weapons of mass destruction. In Europa hebben we de laatste jaren verregaand soevereiniteitsverlies geleden. De overheid, de staat en alles wat de maatschappij bij elkaar houdt zit gevangen in een ijzeren houdgreep waarbij de financiële machten de overhand hebben.

Soevereiniteitsverlies

De gijzeling die we nu al vele jaren ondergaan is concreet. Zo hebben staten het monopolie van geldcreatie uit handen gegeven. Privébanken maken massaal elektronisch geld, veel meer dan de deposito’s of het spaargeld dat ze beheren. Naast bankbriefjes bestaat er ook ‘giraal’ geld, getallen die elektronisch geregistreerd worden en van de ene bankrekening naar de andere switchen. Of aangewend worden om waardepapieren te kopen (aandelen, obligaties, etc.). Dit digitaal geld wordt door private banken zelf gemaakt en stelt het hele economische systeem in staat de jacht op winsten verder te zetten met allerlei speculatieve beleggingen als gevolg. De laatste 10 jaar is de totale geldhoeveelheid verdubbeld, terwijl de globale economie slechts om en bij de 30% groeide gedurende die periode.

De gijzeling heeft dus te maken met machtsoverdracht en soevereiniteitsverlies. En dit gaat zeer ver. In de eurozone kunnen de lidstaten geen monetair beleid meer voeren. Alles is in handen van de ECB, een niet verkozen orgaan dat zelfstandig het monetair beleid van de euro uitstippelt. Haar missie is beperkt tot prijzenstabiliteit en sterke muntwaarde op de valutamarkten, daar waar de mission assignment van de Federale Reserve nog groei en werkgelegenheid vermeldt. Al mocht ze het willen, dan nog kan de ECB geen staatspapier opkopen en dit in tegenstelling tot de Federale Reserve van de VS, de Bank of England of de Japanse centrale bank. Bijgevolg moeten de lidstaten van de eurozone staatsobligaties veilen op de financiële markten, en worden zij via notatieagentschappen geëvalueerd inzake kredietwaardigheid. Zak je weg van triple A naar junkstatus dan stijgen de interestvoeten op staatsobligaties tot een niveau dat verdere wurging onvermijdelijk maakt. Op een bepaald moment zat Griekenland opgescheept met een interestvoet van 27%!

Griekenland kreeg een infuus van Trojka maar moest lonen en pensioenen verminderen, alles uitverkopen en alle uitgaven (behalve de militaire) moesten met 15-20% naar omlaag. Vier jaar later zit Griekenland met een nog hogere schuld, een jeugdwerkloosheid van 60% en ongeveer 35% van de bevolking in armoede. De shocktherapie waar Naomi Klein het over heeft laat zien welke ravage het Stockholm-syndroom kan aanrichten.

Het verhaal van het TTIP is een nieuw hoofdstuk in de gijzelingsgeschiedenis van de politieke democratie. Indien dit vrijhandelsverdrag wordt ondertekend door de EU, dan eten we alvast chloorkippen en GGO’s en zullen multinationals staten voor de rechtbank kunnen slepen. Gespecialiseerde internationale advocatenkantoren zullen dan compensaties eisen wegens verloren winsten ten gevolge van een sanitaire, sociale of ecologische regelgeving.

Het Stockholmsyndroom is vandaag zodanig doorgedrongen dat regeringsleiders zichzelf niet meer als gegijzelden beschouwen. Dat heeft uiteraard ook te maken met de draaideuren die er tussen politiek bestel en bankwereld bestaan. De Franse nieuwe Minister van Economische Zaken Emmanuel Macron was zakenbankier bij Rotschild, één van de grootste financiële imperia ter wereld. Maar ook bij ons kunnen we enkele ronkende namen citeren van toppolitici die bestuursmandaten hadden of hebben in de bankwereld (Jean-Luc Dehaene, Luc Vandenbossche, …).

Wie zich van het Stockholm-syndroom wil bevrijden moet eerst en vooral erkennen dat er gijzeling plaatsgrijpt. Anders gezegd, beseffen dat democratie tussen haakjes werd geplaatst, onder voogdij van de kapitaalmarkten en de financiële oligarchie is terecht gekomen. Van de 130 geheime vergaderingen met betrekking tot het TTIP hebben er 119 plaatsgevonden met lobbyisten en vertegenwoordigers van multinationals. Geen enkele maatregel die het primaat van de competitiviteit betwist is nog bespreekbaar. Herverdelen is achter de horizon verdwenen. Politiek is verworden tot electorale marketing met minimalistische beloftes.  Spelregels, structuren en machtsverhoudingen blijven buiten beschouwing. Zolang de linkerzijde de gijzeling van de samenleving door de economische niet-verkozen machten niet aan de kaak durft stellen zal zij veroordeeld blijven tot machteloos idealisme.

Sinds het begin van de besparingsrondes is de schuld overal toegenomen in absolute en relatieve cijfers. In Griekenland is de schuld in aantal miljarden € licht gedaald maar in relatie tot het BBP is zij wel gestegen van 145% naar 175. De economie van het land is in elkaar gestort. In alle is de schuld in relatie tot het BBP toegenomen. De economische vooruitzichten balanceren tussen een langdurige stagnatie of een nieuwe recessie. Het doorzetten van een besparingsbeleid zal tot de tweede optie leiden. Maar (duurzame) groei vergt een andere aanpak dan fiscale consolidatie. Maar hoe je een relance financieren wanneer de schuldafbouw van bovenaf wordt opgelegd? Misschien heeft heel Europa een volkslening nodig…

In een volgende bijdrage gaan we dieper in op voorstellen en remedies die een herstel van soevereiniteit op het financieel-economisch gebeuren bepleiten.

Stephen BOUQUIN is gewoon hoogleraar sociologie op de universiteit Evry-Parisud en actief bij ROOD!