Een week voor Trump de wereld op zijn grondvesten deed daveren, overleed in Nederland de Amsterdamse emeritus hoogleraar communicatiewetenschappen, Jan van Cuilenburg. In het voorjaar had hij nog het zeer lezenswaardig boek Waarheidsvinding als journalistieke missie geschreven.
Om tot die waarheidsvinding te komen, zo betoogt van Cuilenburg, zou elke journalist die geconfronteerd wordt met informatie zich telkens opnieuw drie vragen moeten stellen: wat wordt er bedoeld? Hoe weet je het? Is het waar? Mochten journalisten dat consequent doen en daarover eerlijk verslag uitbrengen, dan zouden vrije westerse media automatisch een pluralistische vuist maken tegen onwaarheden en propaganda. Ze zouden geen eenvormige nieuwsbrij meer opdissen en elkaars boodschappen niet doorlopend versterken.
In een interview in De Nieuwe Reporter brengt van Cuilenburg nog eens in herinnering hoe persvrijheid uiteindelijk de best mogelijke waarheidsvinding garandeert:
Dat is waarom we persvrijheid hebben. Niet vanwege de vrijheid zelf, maar omdat alle mensen anders zijn. Voor waarheidsvinding is het belangrijk die diversiteit aan ideeën en opvattingen te tonen en te onderzoeken. Het is een drietrapsraket: vrijheid leidt tot diversiteit, en diversiteit maakt het mogelijk de waarheid te benaderen.
Zoektocht
In dat interview past van Cuilenburg zijn drietrapsraket toe op een zinnetje dat het voorbije jaar wel vaker opdook: ‘Turkije glijdt af naar een dictatuur’.
Maar wat is dat, een dictatuur? Wordt Erdogan steeds autoritairder? Hoe ziet een dictatuur eruit? Wat zijn de kenmerken van autoritair leiderschap? Is er een verschil met een totalitair systeem? Was het voor de komst van Erdogan op dat vlak beter of slechter met Turkije gesteld? Werd Turkije niet altijd door potentaten geregeerd?
In plaats van een verslag van dergelijke journalistieke zoektochten, in plaats van een poging tot waarheidsvinding, krijgen we vandaag media die dergelijke stellingen gewoon voor waar van elkaar overschrijven. De uiteindelijke conclusie kan natuurlijk waar zijn, maar lezers mankeren de nuances in het verhaal. In de plaats van het brede kader krijgen ze een uniform beeld aangereikt dat steeds opnieuw wordt herhaald.
De verkiezingsoverwinning van Trump moest van Cuilenburg niet meer meemaken, maar zijn drietrapsraket kan ook op de Amerikaanse president in wording losgelaten worden. Aan de vooravond van de verkiezingen was een beeld immers gezet: 'Trump maakt geen kans om president van de VS te worden'.
De politieke wereld die in principe zou moeten worden gecontroleerd door de vierde macht, heeft de fundamentele zwakte van die vierde macht al veel langer gedetecteerd.
Wat daarmee werd bedoeld, is in dit geval vrij duidelijk. De andere twee vragen liggen moeilijker: hoe weet je het? Is het waar? Al snel komen journalisten dan terecht bij peilingen (hoe weet je het?) en bij de verkeerde conclusies (het bleek niet waar). In de plaats van een reeks heel diverse reportages en andere klassieke journalistieke methoden om waarheid te vinden die allemaal samen een genuanceerd beeld zouden ophangen en helpen de waarheid zo dicht mogelijk te benaderen, was er dat ene vaste beeld: Trump kan niet winnen.
Haan
De politieke wereld, die in principe zou moeten worden gecontroleerd door de vierde macht, heeft die fundamentele zwakte al veel langer gedetecteerd. De kracht die uitgaat van een beeld dat door massamedia wordt gezet, kan verpletterend zijn. Maar ook het omgekeerde geldt: wie er als een volleerde judoka in slaagt om dat logge gewicht van richting te doen veranderen, kan er groot voordeel uit halen.
De basistechnieken zijn niet eens zo moeilijk onder de knie te krijgen. Politici komen al een heel eind met hard roepen, met de perceptie van een echte parler franc te creëren en het vermogen jeukpoeder te strooien op plekken waar de armpjes net niet bij kunnen. Sociale media zijn een heel handige tool om dat voor elkaar te krijgen.
De overwinning van Trump kan als schoolvoorbeeld dienen, maar ook Vlaanderen beschikt over politici die de fundamentele zwakte van media perfect in hun voordeel weten te keren.
Dag op dag drie jaar geleden publiceerde Apache een artikel met als titel 'Zijn haan moet altijd koning kraaien'. Wellicht ben je het al lang vergeten, maar tijdens de feestdagen van 2012 stond het land in rep en roer omdat toenmalig koning Albert II in zijn kerstboodschap had gewaarschuwd voor populisme:
Jammer voor de makers van eindejaarslijstjes en jaaroverzichten: de schijnbaar belangrijkste gebeurtenis van 2012 voltrok zich in de staart van het voorbije jaar. Koning Albert II had in zijn kerstboodschap iets gezegd over de jaren ’30 en het gevaar van populisme. Bart De Wever voelde zich niet aangesproken maar schreef voor alle zekerheid toch maar een vlammende column. De Standaard leende de N-VA-voorzitter de eigen opiniepagina’s uit om te zeggen dat het stilaan tijd werd om ons vorstendom terug te brengen tot een puur protocollair gegeven. De column – of het kan ook een of andere uitspraak op televisie geweest zijn – inspireerde De Morgen dan weer tot de enigszins overspannen openingstitel ‘Bart De Wever zet koning opzij’. Vervolgens werd een batterij grondwetspecialisten opengetrokken en alle partijvoorzitters mochten hun duim omhoog dan wel omlaag steken vooraleer de kerstweek werd afgesloten door editorialisen die – zonder de minste zweem van ironie – opriepen tot een minder overspannen vorm van debatteren.
In dat stukje van 2 januari 2013 werd verder verwezen naar een stuk uit 2011 met als titel 'Hoe Bart De Wever zijn vijanden aan het schrijven krijgt'. Bij herlezing oogt de inleiding mogelijk wat onsmakelijk, maar ze zou evengoed vandaag kunnen geschreven zijn:
Laat Bart De Wever een scheet, dan jagen de media die prompt door een Marshall versterker. In de orgie van geluid die daarop volgt, belanden voor- en tegenstanders van de Vlaams nationalist ongewild met elkaar in bed. Niemand bespeelt de media beter dan Bart De Wever.
Zes jaar later voert Bart De Wever nog steeds en met groot succes zijn trucje op. Walen, PS'ers, Berbers, kunstenaars, advocaten, rechters, journalisten, andere idioten... Om de haverklap schoffeert hij een groep mensen. Steeds vaker wordt het geïnitieerd via sociale media. In de populaire media wordt het vervolgens vet aangezet en in de programma's voor meerwaardezoekers wordt het aansluitend wat genuanceerd zodat de schijn van een intellectueel debat wordt gewekt. Op die manier wordt de honger naar debat bij de verschillende doelgroepen gestild.
Nieuw is het allemaal niet, maar het boertje dat erop volgt, is met het verstrijken van de jaren wel heel erg zuur geworden. Het debat op sociale media en op online fora lijkt erg verruwd. Don't feed the trolls mag dan al regel nummer één zijn, de regels die gelden voor sociale media verschillen niet zo veel van de reguliere media: hard schreeuwen, een vermeende parler franc en het vermogen op de juiste topjes te duwen... Het werkt en het verkoopt.
Dat systeem draait bij gratie van het amorele karakter van grote mediabedrijven en dito social media bedrijven die zichzelf vooral niet als verantwoordelijk uitgever willen zien van de bagger die ze verspreiden. Daarnaast speelt de kleinmenselijkheid van (social) media gebruikers en het vermogen van politici om daar hun voordeel mee te doen. Die combinatie brengt een carrousel op gang die een fundamentele uitdaging met zich meebrengt voor de democratie, en voor journalistiek als vierde macht in het bijzonder.
In een recent interview op newsmonkey trok Bart De Wever nog eens alle registers open in de strijd tegen media die hun journalistieke taak ter harte proberen te nemen. Dat kan knap lastig zijn. Voor de partijvoorzitter van N-VA is het vooral ongewenst. Schelden op wat 'opiniërende journalistiek' wordt genoemd, enkel interviews geven waar de spreekbuis openstaat en desnoods juridische stappen ondernemen... Dat is het pallet dat daar tegenover wordt gesteld. In het interview heeft De Wever het zonder verpinken over "de kracht om de klassieke media te bypassen". Waarom zou je jezelf onderwerpen aan de democratische toetssteen die de vierde macht zou moeten zijn, als het blijkbaar perfect zonder kan?
Waarom zou je jezelf als politicus nog onderwerpen aan de democratische toetssteen die de vierde macht zou moeten zijn, als het blijkbaar perfect zonder kan?
En nu?
Daar kunnen we twee zaken tegenover stellen: feiten en een vorm van moraliteit. Feiten spreken voor zich. Moraliteit is moeilijker omdat het in tegenspraak lijkt met de claim van journalistiek op objectiviteit. Het spreekt voor zich dat het journalistiek onderzoek en de presentatie van de resultaten daarvan zo objectief als mogelijk moeten gebeuren. Maar journalisten moeten ook keuzes (durven) maken, op basis van hun correct uitgevoerd journalistiek onderzoek.
Dat is soms evident. We schrijven de mening van een IS-strijder of een neonazi niet netjes 'objectief' op, zonder enige omkadering. Kunnen de stellingen die Filip Dewinter debiteert over asielzoekers gewoon naast de kijk van pakweg Wouter Beke worden geplaatst? Getuigt dat van objectiviteit of eerder van misplaatste 'objectiviteit'?
Nog moeilijker wordt het met zinnetjes als 'Bezondigt N-VA zich steeds meer aan populisme?' Om daar klaar in te kijken, is het goed terug te grijpen naar de drietrapsraket van van Cuilenburg. Wat is dat (populisme)? Hoe weet je het? Is het waar?
Eerlijk verslag uitbrengen over dergelijke journalistieke zoektochten, dat is wat Apache in 2017 wil doen. Tonen hoe het werkt, de achterliggende mechanismen proberen te ontrafelen, argumenten verzamelen... Het verhaal achter het nieuws brengen. Macht in al haar verschijningsvormen kritisch bevragen. Zodat je je mening kan vormen op basis van feiten die je elders zelden of niet leest.
Zeer fijn om te mogen aankondigen, is dat we daarvoor in de loop van deze maand twee nieuwe onderzoeksjournalisten kunnen inzetten: Kaja Verbeke en Lisa Develtere. Dat kunnen we met dank aan de crowdfunding die ons intussen het onverhoopte bedrag van 68.000 euro opleverde en met dank aan Wouter Deprez die voor ons de komende benefietavond (7 februari in De Roma in Antwerpen) in elkaar bokste.
Ondanks de uitdagingen die de vierde macht in 2017 voor de kiezen krijgt, is Apache beter dan ooit gewapend.
Namens de hele ploeg wensen we je een zeer gelukkig 2017!
