Blauw bloed heerst over Vlaamse grond

Antwerpen-Bornem-Kasteel-Marnix-de-Sainte-Aldegonde-Foto_-CC-BY-SA-4.0-Yannick-Apers-Wikimedia-Commons-1
Foto: CC-BY-SA-4.0 Yannick Apers (Wikimedia-Commons)

Thierry Van de Werve de Schilde, Jean de Renesse, Alexandre de Hemricourt de Grunne, … het zijn slechts enkele van de ronkende namen die hoog scoren in de top 500 van Vlaamse grootgrondbezitters. Apache kon die ranglijst samenstellen op basis van honderdduizenden perceelsgegevens uit het kadaster.

De cijfers tonen dat de oude adel in Vlaanderen nog steeds een belangrijke speler op de grondmarkt is. Het adellijke grootgrondbezit is soms individueel, maar vaker zitten de terreinen gebundeld in vennootschappen of stichtingen. Soms zijn de gronden in bezit van bedrijven die op hun beurt in handen zijn van adellijke families. Zo is zandwinningsbedrijf SCR-Sibelco van de adellijke familie Emsens hoofd- of mede-eigenaar van ruim 2.000 hectaren, verspreid over de provincies Antwerpen en Limburg. Het maakt SCR-Sibelco tot de grootste private grondeigenaar van Vlaanderen.

Onze methode

Lees onderaan dit artikel hoe we de ranglijsten van grootgrondbezitters in Vlaanderen en per provincie hebben opgesteld.

De samenstelling van de top 500 is gebaseerd op gegevens over het hoofdeigenaarschap in het jaar 2016 van alle percelen in vier Vlaamse provincies: West- en Oost-Vlaanderen, Antwerpen en Limburg. De provincie Vlaams-Brabant valt buiten de oefening. Voor de meeste rechtspersonen die hoog gerangschikt staan, konden we een vergelijking maken met de situatie van hun patrimonium in 2020. Zo gingen we na of die eigenaars de voorbije jaren (veel) percelen kochten of verkochten.

De oefening is uniek voor Vlaanderen en levert een schat aan informatie op die we de komende weken en maanden in verhalen gieten. In een eerste reeks kijken we per provincie naar de harde cijfers. De focus ligt daarbij op de grootte van de terreinen: wie zijn de grootgrondbezitters van de provincie? In een tweede reeks focussen we op de centrumsteden. Daarbij hanteren we als graadmeter niet de oppervlakte, maar wel het aantal percelen: wie zijn, met andere woorden, de belangrijkste huiseigenaren in onze steden? Daarna volgt een reeks particuliere verhalen die in het oog springen, verspreid over heel Vlaanderen.

Publiek grondbezit

De grootste grondbezitter in de Vlaamse top 500 is, weinig verrassend, het Vlaams Gewest, met in totaal 32.743 hectare terrein. Volgens de Vastgoedwijzer 2019 van de Vlaamse Overheid bezit het Vlaams Gewest echter 123.000 hectare. De helft van die gronden zijn natuurgebieden beheerd door het Agentschap Natuur en Bos.

Vooral publieke of semipublieke instellingen bezetten de eerste vijftig plaatsen in de top 500

Voor het grote verschil tussen de gegevens over de publieke spelers in de top 500 en de Vastgoedwijzer zijn drie redenen. Ten eerste ontbreekt in onze cijfers de provincie Vlaams-Brabant. Ten tweede rekenen we enkel de percelen mee waarvan de entiteit hoofdeigenaar is. Ten derde, specifiek voor het Vlaams Gewest, zijn de terreinen in onze ranking verdeeld over heel wat verschillende agentschappen en departementen die onder het Vlaams Gewest ressorteren. Zo beheert waterwegbeheerder De Vlaamse Waterweg 1.195 hectare, waaronder industriegronden langs waterwegen.

De rest van de gronden van het Vlaams Gewest is in handen van overheidsagentschappen zoals de Vlaamse Landmaatschappij, die gronden tijdelijk aankoopt voor andere instanties of via haar grondenbank ruilt met landbouwers die gedupeerd zijn door infrastructuurprojecten. Ook het Agentschap Wegen en Verkeer beheert terreinen van het Vlaams Gewest. De geschatte waarde van de gronden van het Vlaams Gewest bedraagt 6,5 miljard euro.

Na het Vlaams Gewest volgt de Belgische Staat met 11.839 hectare als tweede grootste speler. Het gros van de eigendommen van de Belgische Staat bestaat uit militaire domeinen, volgens onze gegevens goed zijn voor 9.400 hectare. Zelf geeft Defensie aan dat het over 14.193 hectare aan militaire kazernes en oefenterreinen beschikt. Het verschil heeft te maken met de door ons gehanteerde werkwijze waarbij we enkel het hoofdeigendom in rekening brengen en Vlaams-Brabant buiten beschouwing laten.

Natuurpunt Beheer (9.601 ha), Havenbedrijf Antwerpen (3.412 ha) en de eerder genoemde Vlaamse Landmaatschappij (2.191 ha) vervolmaken de top vijf. Natuurpunt geeft aan dat het over 18.400 hectare terreinen beschikt. Ook dat verschil tussen de cijfers is te wijten aan de door ons gehanteerde werkwijze.

Vooral publieke of semipublieke instellingen bezetten – op enkele uitzonderingen na – de eerste vijftig plaatsen in de top 500. In de eerste plaats zijn dat de provincies en een aantal gemeenten en OCMW’s. Opvallend is dat vooral Limburgse gemeenten zoals Lommel, Genk en Maasmechelen bovenaan staan in de ranking.

Bij de OCMW’s valt op dat het Gentse OCMW qua grondbezit (1.601 ha) boven de andere Vlaamse OCMW’s uittorent. Het OCMW van Sint-Truiden volgt met 829 hectare. Van de vier provincies heeft de provincie Antwerpen het grootste areaal (1.496 ha), maar de verschillen tussen de provincies onderling zijn eerder beperkt.

Bovenaan de top 500 staan nog andere met publiek geld gefinancierde spelers zoals de NMBS (1.212 ha), het Gents Havenbedrijf (967 ha) en het Gemeenschapsonderwijs (824 ha), maar ook intercommunales zoals de West-Vlaamse Intercommunale (565 ha) en verzelfstandigde agentschappen zoals de Vlaamse Milieumaatschappij (884,7 ha) en Aquafin (568 ha).

Een bijzondere rol is weggelegd voor terreinbeherende organisaties zoals Natuurpunt, dat na het Vlaams Gewest en de Belgische Staat de grootste grondeigenaar is in Vlaanderen. Gelijkaardige organisaties zoals Limburgs Landschap (1.510 ha) en Kempens Landschap (539 ha) beheren eveneens grote delen van Vlaanderen.

Grondbezit van bedrijven

Op de grens tussen publiek en privaat balanceren voormalige overheidsdiensten zoals netwerkbeheerder Elia (435 ha) en de Antwerpse maatschappij voor mobiliteitswerken Lantis (235 ha), maar bijvoorbeeld ook een instelling zoals de KU Leuven (151 ha).

Vlaanderen telt daarnaast behoorlijk wat religieus geïnspireerde grootgrondbezitters. Het gaat dan om kloosterordes zoals de Abdij der Trappisten Westmalle (220 ha) of de Norbertijnenabdij van Tongerlo (76 ha), maar ook om kerkfabrieken zoals die van Sint-Petrus en Paulus in Maldegem (79 ha). De Broeders van Liefde spelen een nog veel belangrijkere rol op de grondmarkt. Via de gelijknamige vzw bezitten ze 201 hectare. Tellen we daar het grondbezit van het Provincialaat der Broeders van Liefde (146 ha) bij, komen we op 347 hectare grond van de rooms-katholieke congregatie.

Deze praktijk, waarbij eigendommen verdeeld worden over verschillende vennootschappen, vzw’s of stichtingen, vertroebelt het totaalbeeld. Dat is zeker ook het geval in de bedrijfswereld. Zo voert zandontginningsbedrijf SCR-Sibelco de top tien aan van bedrijven die veel grond bezitten in Vlaanderen. Op de zevende plaats staat NZM, een dochterbedrijf van SCR-Sibelco. Tellen we de terreinen samen waarvan SCR-Sibelco en NZM in 2016 hoofdeigenaar zijn, dan levert dat 2.133 hectare op.

De top tien van bedrijven met het grootste grondbezit telt naast SCR-Sibelco (1) en NZM (7) met Steengoed Projecten op plaats twee nog een zand- en grindontginningsbedrijf. Het Limburgse bedrijf bundelt de valleigrindbedrijven uit Dilsen-Stokkem, Maaseik, Kinrooi, Maasmechelen en Lanaken en heeft 491 hectare in hoofdeigendom. Daarnaast rekenen we staalproducent ArcelorMittal Belgium (3), chemiereus BASF (5), baksteengigant Wienberger (8) en elektriciteitsleverancier Electrabel (9) tot de top tien.

Verder vinden we ook netwerkbeheerder Elia (6) en Ford Werke gmbh (10) terug. Het Vlaams Gewest nam een deel van de terreinen van het oude Ford in Genk intussen wel over om ze opnieuw te ontwikkelen.

Op de vierde plaats staat RE Van Parys. Dat is de vastgoedafdeling van de holding Ruco, die vooral bekend is via Sobinco, een bedrijf dat ‘beslag’ maakt – alles wat nodig is om aluminium deuren en ramen te openen of te sluiten. Het bedrijf is in handen van de steenrijke West-Vlaamse familie Van Parys en is via RE Van Parys eigenaar van 460 hectare landbouw- en bosgrond, vooral in de provincie West-Vlaanderen. De meest recente kadastrale gegevens geven aan dat de vennootschap intussen 584 hectare bezit als hoofd- of mede-eigenaar.

Persoonlijk bezit

Kijken we naar de privépersonen en families onder de grootgrondbezitters, dan valt op dat bijna de volledige top tien is samengesteld uit adellijke lieden en families. Bovenaan staat de patrimoniumvennootschap van François T'Kint de Roodenbeke en zijn echtgenote Bernadette van der Straten Waillet. Intussen heet die vennootschap FAP Invest, voorheen ’t Kint - van der Straten - Fai - Patrimonium. Via de vennootschap is het echtpaar in Oost- en West-Vlaanderen hoofdeigenaar van 445 hectare. Het volledige patrimonium bedraagt in 2020 506 hectare.

Het Domein van Bornem, dat onder meer het kasteeldomein Marnix de Sainte Aldegonde beheert, staat op de tweede plaats in de top van privépersonen. Het bestaat voor iets minder dan de helft uit bos en is al ruim 240 jaar eigendom van de adellijke familie de Marnix de Sainte Aldegonde.

Omdat graaf John de Marnix de Sainte Aldegonde geen nakomelingen heeft, bracht hij het domein onder in een stichting die zijn naam draagt en die door een aantal andere edellieden wordt bestuurd. Vijftien jaar geleden kocht de Vlaamse Overheid een gedeelte van het domein in de Antwerpse gemeente. Er zouden verregaande gesprekken zijn geweest om het hele domein aan te kopen, maar na een parlementaire vraag waarop toenmalig bevoegd Vlaams minister Joke Schauvliege (CD&V) antwoordde dat de adellijke familie aarzelde om te verkopen, werd daarover niets meer vernomen.

Antwerpen Bornem Kasteel Marnix de Sainte-Aldegonde (Foto_ CC BY-SA 4.0 Yannick Apers (Wikimedia Commons)'
Het Kasteel Marnix de Sainte-Aldegonde (Foto: CC BY-SA 4.0 Yannick Apers (Wikimedia Commons))

Thierry Van de Werve de Schilde bekleedt de derde plaats. Hij beheert net geen 300 hectare. In Zandhoven zijn de graaf en zijn broer Charles Van de Werve de Schilde met wisselend succes ook politiek actief. Charles was een tijdlang Open Vld’er, maar raakte in onmin met zijn partij en eindigde met een eenmanslijst. Zijn broer Thierry probeerde ook al drie keer zonder succes een gooi te doen naar een gemeenteraadszetel met een eenmanslijst. De broers delen het kasteel, maar leven in onmin.

Op de vierde plaats staat de patrimoniumvennootschap Sterbos van de broers Thierry en Ghislain d’Ursel. Het kasteel in de gelijknamige deelgemeente van Wuustwezel en de bijbehorende weilanden, bouwlanden en bossen zijn samen 294 hectare groot. Ghislain d’Ursel is bestuurder bij Landelijk Vlaanderen, de belangenorganisatie van land-, bos- en natuureigenaars die flink wat grootgrondbezitters in haar rangen telt.

Telgen van de familie 't Kint de Roodenbeke, die met FAP Invest de ranglijst aanvoert, komen meermaals terug

De familie d’Ursel is niet enkel via Sterbos eigenaar van gigantische hoeveelheden terrein. Via de (landbouw)vennootschap Urselia (plaats 6) beheert de familie 260 hectare rond het indrukwekkende kasteel Heks, in het Limburgse Heers. Het is de plek waar Ghislain d’Ursel en zijn vrouw, barones Stéphanie Snoy wonen. Thierry d’Ursel valt met het bezit van 107 hectare buiten de top tien. Idem voor andere telgen van de adellijke familie zoals Etienne (117 ha), beheerd via Gruuthuyse Castellum, Hubert (109 ha) en Augustin (187 ha).

Gelijkaardige oefeningen zijn overigens te maken voor heel wat adellijke geslachten die de top 500 bevolken. Telgen van de familie 't Kint de Roodenbeke bijvoorbeeld, die met het eerdergenoemde FAP Invest de ranglijst aanvoert, komen meermaals terug in de top 500. Onderlinge huwelijken zorgen ook vandaag nog dat veel grond binnen de adellijke geslachten blijft.

Limburg Kasteel van Heks (Foto_ Publiek Domein)-2
Het Kasteel Heks in Heers, Limburg (Foto in publiek domein (Wikimedia Commons)

Op plaatsen vijf, zeven en negen vinden we andere individuele edellieden terug: respectievelijk Jean de Renesse, Alexandre de Hemricourt de Grunne en Viviane Snoy. Jean de Renesse is de kasteelheer van het Kasteel van ’s Herenelderen in de gelijknamige deelgemeente van Tongeren, een impressionant U-vormig kasteel omgeven door een slotgracht. Alexandre de Hemricourt de Grunne is zowat zijn buurman: hij woont, samen met gravin Consuelo von und zu Hoensbroech in het kasteel in Rutten, een andere deelgemeente van Tongeren. De aanpalende terreinen van beide kasteelheren zijn goed voor 280 hectare (de Renesse) en 255 hectare (de Hemricourt de Grunne). Viviane Snoy, een dochter uit het tweede huwelijk van baron Guillaume Snoy, voormalig burgemeester van Melsbroek, bezit 235 hectare.

Op plaats acht staat de vennootschap Duras Immobiliën, een in Sint-Truiden gevestigde vennootschap van Etienne, Bertrand en Ghislain de Liedekerke die het patrimonium beheert en volgens haar doelstellingen ook landbouwactiviteiten mag ontplooien. De vennootschap is eigenaar van het kasteel van Duras en de omliggende terreinen. Graaf Ghislain de Liedekerke bewoont een aantal vleugels van het gerenoveerde kasteel en verhuurt het voor evenementen.

Op de tiende plaats vinden we tot slot de eerste niet-adellijke privépersoon terug: Michel Van Puijenbroek, importeur van Speedo-zwemkledij. Via de holding MvP beheert hij onder meer zijn importbedrijf voor zwemkledij en een vastgoedvennootschap. Een toeval dat de cirkel rond maakt: in 2014 stapte SCR-Sibelco, de grootste private grondbezitter van Vlaanderen, in het kapitaal van de holding van Van Puijenbroek en vice versa.

Onze methode

Apache kon de hand leggen op de kadastergegevens voor de provincies Antwerpen, Limburg, Oost- en West-Vlaanderen, geregistreerd in 2016. De oppervlaktes zijn gebaseerd op de zogenaamde administratieve percelen. Dat zijn grafische voorstellingen van de vermoedelijke ligging van de klassieke kadastrale percelen, waarbij de perceelsgrenzen werden geïnterpreteerd op basis van de situatie op het terrein. De oppervlaktes van de administratieve percelen zijn daarom een stuk accurater dan de verouderde percelen in het kadaster.

We brengen enkel de oppervlaktes in rekening waarvan de persoon, het bedrijf of de publieke speler in kwestie hoofdeigenaar is. Dat levert een onderschatting op van het totaal areaal, maar het heeft als belangrijk voordeel dat percelen niet dubbel worden geteld.

Voor de rechtspersonen bovenaan de ranking konden we de gegevens van 2016 vergelijken met de situatie in 2020. Dat laat toe om in te schatten of er de voorbije vier jaar grote wijzigingen zijn geweest.

Dit onderzoeksartikel kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.
LEES OOK
Steven Vanden Bussche / 29-03-2021

De verborgen schat van de keizerin

Het eeuwenoude Gesticht van Mesen is deels het antwoord op de vraag 'Wie bezit Vlaanderen?'. Het Gesticht beheert tot vandaag publieke gronden om een sociaal doel te vervullen.
Martin_van_Meytens_-_Cesarica_Marija_Terezija
Steven Vanden Bussche / 12-03-2021

Hoe Natuurpunt grootgrondbezitter werd

Een blik achter de schermen bij Natuurpunt, Vlaanderens derde grootste grondbezitter.
Bos_t'Ename_Oudenaarde_28-2
Tom Cochez / 11-03-2021

‘Huidig adellijk grootgrondbezit is vooral een restant van het verleden’

Professor Paul Janssens, gespecialiseerd in de Belgische adel, schetst de dynamiek achter de evolutie van het adellijke grootgrondbezit.
Limburg-Kasteel-van-Heks-(Foto_-Publiek-Domein)-2