‘Luister ook naar oplossingen van mensen in armoede’ *

Steven Vanden Bussche
Cindy Van Geldorp (l) en Heidi Degerickx (r) van Netwerk tegen Armoede
Cindy Van Geldorp (l) en Heidi Degerickx (r) van Netwerk tegen Armoede (© Steven Vanden Bussche (Apache))

Het Armoededecreet verankerde in 2003 het recht van mensen in armoede om hun stem te laten horen in het democratische beleidsproces. Het participatieparadigma is tot standaard verheven, maar wat is dat waard? “Het is belangrijk dat iedereen gehoord wordt en dat er ook oprecht geluisterd wordt omdat mensen in armoede vaak inzicht hebben in problemen en hoe oplossingen wel zouden kunnen werken”, zegt ervaringsdeskundige Cindy Van Geldorp, die sinds drie jaar als communicatie- en vormingsmedewerker werkt voor het Netwerk tegen Armoede.

Apache sprak met Van Geldorp en Heidi Degerickx, de nieuwe algemeen coördinator van het Netwerk Tegen Armoede, over de knelpunten en moeizame successen van de participatie. Degerickx strijdt al twintig jaar tegen armoede en doet dat al die tijd samen met mensen in armoede. De sociaal-agoog doctoreerde onlangs met een onderzoek naar het belang van participatie van mensen in armoede bij de vormgeving van armoedebestrijdingsbeleid. 

Accurate en heldere informatie is noodzakelijk om volwaardig aan de samenleving te kunnen deelnemen. Ter gelegenheid van de Werelddag van het Verzet tegen Armoede lees je dit artikel uitzonderlijk gratis. Dat kan alleen dankzij de financiële steun van onze lezers.

Neem een abonnement of deel dit artikel gerust met je vrienden en familie.

Cindy Van Geldorp (Netwerk tegen Armoede): 'Het is belangrijk dat naar iedereen oprecht geluisterd wordt, want mensen in armoede hebben vaak inzicht in problemen én werkbare oplossingen'

“Er wordt nog te vaak gedacht dat mensen in armoede niet kunnen opkomen voor zichzelf", zegt Van Geldorp. "Als ze dat wel doen, dan wordt dikwijls niet oprecht naar hen geluisterd of effectief aan de slag gegaan met hun inbreng. Vanuit het Netwerk tegen Armoede vertrekken we wel van onderuit en proberen de vertaalslag te maken naar het beleid. We brengen die stem niet alleen op papier binnen, maar ook fysiek. Wanneer we overleggen met kabinetten gaan we altijd op zoek naar mensen in armoede uit onze verenigingen.”

Maatschappelijke participatie is meer dan beleidsparticipatie, merkt Degerickx op. “Maatschappelijke participatie is participatie in de samenleving in al zijn vormen. Dat gaat over een job hebben, een opleiding kunnen volgen, kinderen naar school laten gaan, cultuur en vrije tijd beleven. Het gaat dus ook veel verder dan de smalle betekenis van basisbehoeften vervullen. Het is voor ons een verhaal van mensenrechten.”

Heidi Degerickx (Netwerk tegen Armoede): 'We pleiten ervoor om ervaringskennis niet alleen als levensverhaal te zien, maar daar structurele knelpunten uit te filteren en samen met mensen in armoede na te denken over oplossingen'

Wordt er te weinig geluisterd? “Er wordt vaak geluisterd naar het levensverhaal van mensen”, zegt Degerickx. “Dat komt binnen, omdat het om heel concrete situaties gaat. Hoe erger en hoe sensationeler, hoe meer aandacht, ook in de media. Vandaar dat we pleiten om ervaringskennis niet enkel als levensverhaal te zien, maar er ook structurele knelpunten uit te filteren en samen met mensen in armoede na te denken over oplossingen. Voor dat laatste is vaak veel minder interesse. Er wordt vaak van uitgegaan dat mensen in armoede, moesten ze het allemaal zo goed weten, niet in armoede zouden zitten.”

Structurele knelpunten zoeken en vinden

Het Netwerk tegen Armoede is een samenwerkingsverband tussen 58 verenigingen in Vlaanderen en Brussel. “Onze sterkte is net die ervaringskennis naar boven halen en voor een stuk collectiviseren”, zegt Van Geldorp. “Mensen in armoede zijn initieel vaak overtuigd van de idee dat armoede hun eigen schuld is. Mensen komen bij wijze van spreken met gebogen hoofd in een vereniging in de hoop dat ze geloofd worden en steun kunnen vinden."

"Als mensen hun verhaal kunnen vertellen, en uit andere verhalen komt hetzelfde knelpunt naar boven, dan vinden we structurele knelpunten. Al die ervaringen rond verschillende thema’s zijn voor ons kennisgrondstof om beleidsmatig mee aan de slag te gaan. Als bij ons duidelijk wordt dat er structurele knelpunten zijn bij sommige instanties of in bepaalde wetgeving die maken dat mensen, ondanks alle inspanningen, er niet in slagen om aansluiting te vinden in de samenleving, dan gaan wij op die knelpunten wijzen.”

UiTPAS voor iedereen

De inspanningen van het Netwerk leidden de afgelopen twee decennia tot verschillende successen. Verschillende knelpunten die gesignaleerd werden van onderuit leidden tot structurele verandering. Het meest zichtbare is misschien wel de UiTPAS, een voordeelkaart voor vrije tijd buitenshuis.

Degerickx: 'De UiTPAS is hét voorbeeld van hoe je vanuit ervaringskennis van mensen in armoede tot een niet-stigmatiserende oplossing komt'

“De UiTPAS aan kansentarief is het voorbeeld van hoe je vanuit ervaringskennis van mensen in armoede naar een niet-stigmatiserende oplossing komt”, zegt Degerickx. “De UiTPAS vindt zijn oorsprong in één van onze verenigingen in Aalst in de jaren 90. Goed menende vrijwilligers ontwikkelden een kansenpas om cultuur, vrije tijd en sport toegankelijk te maken. De idee vond breed ingang en was op dat moment ook een zeer goed middel voor bewustwording."

"Eens mensen een pas hadden, na een sociaal onderzoek door het OCMW, moesten mensen niet meer bewijzen dat ze arm waren. Toch bleef het een pas voor mensen in armoede. Het stigmatiserende aspect van een aparte pas voor mensen in armoede was een groot probleem.”

“Vanuit het Netwerk lobbyden we met verschillende verenigingen om de UiTPAS tot een cultuurpas om te vormen om vrijetijdsparticipatie te bevorderen voor alle Vlamingen en zo het kortingstarief voor mensen in armoede onzichtbaar te maken. Belangrijk aan de UiTPAS is dat het kansentarief nog steeds betekent dat mensen moeten betalen. Mensen in armoede hebben er een hekel aan om aalmoezen te krijgen en constant dankbaar te moeten zijn.”

De UiTPAS wordt gefinancierd via een principe van solidaire kostendeling, waarbij zowel aanbieder, de overheid, als de gebruiker een bijdrage doet. Ondertussen is de UiTPAS in opmars op verschillende plekken in Vlaanderen. “We willen die UiTPAS overal in Vlaanderen uitgerold zien. We hopen dat alle scholen als aanbieder instappen en - ultiem - dromen we van een bovenlokale UiTPAS. Want met een UiTPAS van Aalst kan ik in Gent geen korting krijgen.”

Derdebetalersregeling

De derdebetalersregeling, waarbij mensen in armoede alleen maar het remgeld betalen bij zorgverleners, is ook een idee die het vanuit armoedeorganisaties tot een beleidsmaatregel schopte.

Van Geldorp: 'De derdebetalersregeling zorgt ervoor dat de toegang tot gezondheidszorg veel laagdrempeliger wordt'

“De derdebetalersregeling zorgt ervoor dat de toegang tot gezondheidszorg veel laagdrempeliger wordt en dat mensen zelf de stap durven te zetten om naar hun huisdokter te gaan of naar het ziekenhuis", zegt ervaringsdeskundige Van Geldorp.

“Gezondheid is een van de eerste zaken die mensen in armoede uitstellen, maar gezondheidszorg uitstellen kan het probleem alleen maar erger maken.”

Verder zijn zowel algemeen coördinator Degerickx als ervaringsdeskundige Van Geldorp vol lof over wijkgezondheidscentra voor eerstelijnsgezondheidszorg. “Combineer je abonnementsgeneeskunde van wijkgezondheidscentra met een automatisering van het derdebetalerssyteem bij gewone prestatiegeneeskunde, en je krijgt een mooi veld voor iedereen om een vrije keuze te maken. Want we willen geen duale samenleving: mensen in armoede bij wijkgezondheidscentra en de rest bij private groepspraktijken.”

Maximumfactuur

Voorts zijn ook op het vlak van onderwijs heel wat stappen gezet dankzij inspanningen van onderuit. “Er is vanuit armoede-organisaties heel sterk ingezet op communicatie met ouders”, zegt Van Geldorp. “Een veelgehoorde klacht was niet alleen onbetaalde schoolfacturen, maar ook de uitspraak ‘we zien de ouders niet die we moeten zien’, terwijl die ouders zich vaak schaamden om nog op school te komen vanwege onbetaalde facturen, naast allerlei andere problemen.”

Degerickx: 'Ideeën van onderuit vinden wel degelijk ingang, maar de maatregelen zijn nooit verworven'

De maximumfactuur legt ondertussen in het basisonderwijs vast hoeveel scholen mogen doorrekenen voor zaken die niet onder ontwikkelingsdoelen en eindtermen vallen. Momenteel wordt gelobbyd om die maximumfactuur ook voor het secundair onderwijs in te voeren.

Om energiearmoede aan te pakken zijn er het afgelopen decennium tot slot nog enkele voorstellen van onderuit tot beleid omgezet. Het gaat zowel om de budgetmeter, waarbij kwetsbare energieconsumenten vooraf betalen en zo de kost van hun verbruik onder controle kunnen houden, en de minimumlevering van elektriciteit en aardgas.

Nooit verworven

De voorbeelden uit het verleden tonen dat participatie van mensen in armoede tot enkele oplossingen leidden die beleidsmakers decretaal verankerden. Al liep dat nooit zonder slag of stoot en loeren gevaren om de hoek.

Degerickx: 'Elke euro minder is voor mensen in armoede een half brood minder, zo simpel is het'

“We hebben op veel vlakken echt wel een verschil gemaakt, maar wel telkens over een periode van tien jaar of zelfs langer”, blikt Degerickx terug. “Ideeën van onderuit vinden wel degelijk ingang, maar de maatregelen zijn nooit verworven. Het moment dat we een maatregel lossen, is het moment dat er stappen achteruit worden gezet. Dat komt omdat verschillende krachten in de samenleving druk uitoefenen.” Dat werd recent nog eens duidelijk.

“Armoedebestrijding gaat au fond over herverdeling. Waarom zijn wij recent uit ons kot gekomen toen de indexering van het Groeipakket beperkt bleef tot 1% in plaats van 2% op het basisbedrag? Omdat die beslissing herverdeling fundamenteel terugdraait. Elke euro minder is voor mensen in armoede een half brood minder, zo simpel is het.”

Algemeen coördinator Heidi Degerickx (Netwerk tegen Armoede)
Algemeen coördinator Heidi Degerickx (Netwerk tegen Armoede) (© Steven Vanden Bussche (Apache))

Daarnaast wordt aan sommige maatregelen al twintig jaar getimmerd. Denk maar aan de verdere uitrol en verbetering van de UiTPAS. “Ik wil daarmee zeggen: vergeet het om structurele verandering te realiseren met projecten. Een project kan een boost geven aan iets, maar als je daar geen structurele financiering tegenover zet, dan lukt dat nooit”.

Bovendien zijn alle recente maatregelen die mensen in armoede vooruithelpen, in de feiten enkel symptoombestrijding. “Eigenlijk zouden we geen UiTPAS met kansentarief moeten hebben, want iedereen zou een inkomen boven de armoedegrens moeten hebben”, zegt Degerickx. "Dus onze alleroudste eis om aan structurele armoedebestrijding te doen, is en blijft uitkeringen en minimumlonen die voldoende zijn voor iedereen om menswaardig te leven. Wat we nu hebben, is een opstap.”

Los daarvan ziet het Netwerk nog verschillende uitdagingen. De wooncrisis is een uitdaging van formaat, maar er zijn ook uitdagingen rond het betaalbaar houden van de energiefactuur, gelijke kansen in het onderwijs.

Verantwoordingsdruk

In de Signalenbundel 2.0 wijst het netwerk op signalen over een verhoogde verantwoordingsdruk vanuit OCMW's. “Mensen moeten helaas nog steeds voortdurend bewijzen dat ze wel arm genoeg zijn om recht te hebben op van alles”, zegt Van Geldorp.

Van Geldorp: 'Mensen moeten helaas nog steeds voortdurend bewijzen dat ze wel arm genoeg zijn om recht te hebben op van alles'

“Eigenlijk is dat de omgekeerde wereld. In plaats van te tonen hoe goed je bezig bent, moet je vooral tonen dat je het niet haalt om een beetje hulp te krijgen. Dat is dus ook niet echt bevorderlijk voor je eigen-kracht verhaal”, vult Degerickx aan.

Het automatisch toekennen van rechten, bijvoorbeeld door de schooltoelage, is een oude eis van het Netwerk tegen Armoede, net als de derdebetalersregeling in de gezondheidszorg. “Maar het kan nog veel breder. OCMW’s hebben inzage in de Kruispuntbank. Wat is het nut van constant dezelfde attesten en papieren op te vragen, terwijl ze zelf zoveel kunnen checken? Vaak is het uit gemakzucht of vanuit de optiek 'voor wat, hoort wat'.”

Probleem is dat mensen niet altijd toegeven dat ze iets niet begrijpen of niet weten. “Je moet een vraag duidelijk kunnen formuleren, maar mensen die veel problemen tegelijk hebben, weten het vaak ook niet meer”, zegt Degerickx. “Mensen kennen soms ook hun rechten niet en kunnen hun vraag dan ook niet in die richting verpakken. Dat is iets wat onze verenigingen wel vaker zien.”

Levensdomeinen

Armoede wordt vaak gezien als de individuele verantwoordelijkheid van een persoon, terwijl de samenleving een collectieve verantwoordelijkheid draagt in de strijd tegen armoede. “Armoede is een structureel probleem, geen persoonskenmerk”, onderstreept Cindy Van Geldorp.

Van Geldorp: 'Armoede is een structureel probleem, geen persoonskenmerk'

“Armoede is een heel diverse en complexe problematiek en manifesteert zich op alle levensdomeinen: gezin, werk, inkomen, huisvesting, energie, justitie, onderwijs, vrije tijd. We vinden het daarom heel belangrijk dat er niet alleen vanuit de overheid, maar vanuit de hele samenleving wordt gekeken hoe iedereen een steentje kan bijdragen om armoede structureel op te lossen."

"Wij gaan nooit alleen armoede bestrijden. We hebben de mutualiteiten, vakbonden, scholen en bij uitbreiding iedereen nodig om dit op te nemen.”

Ervaringsdeskundige en communicatie- en vormingsmedewerker Cindy Van Geldorp (Netwerk tegen Armoede)
Ervaringsdeskundige en communicatie- en vormingsmedewerker Cindy Van Geldorp (Netwerk tegen Armoede) (© Steven Vanden Bussche (Apache))

De federale overheid, maar ook Vlaanderen, schuift de lokale besturen steeds meer bevoegdheden toe. En dat is niet altijd een goede zaak voor armoedebestrijding.

Van Geldorp: 'De arbeidsmarkt is heel hoogdrempelig voor mensen die een arbeidshandicap hebben of kortgeschoold zijn'

“Op het vlak van armoede is dat toch wel een gevaarlijke evolutie”, zegt Degerickx. “Lokale besturen kunnen wel beter lokale noden inschatten, maar als je mensen hun basisrechten wil garanderen, dan kan dat niet met lokaal armoedebeleid. Artikel 23 van de Grondwet over het recht op werk is een inspanningsverbintenis van de federale overheid. Wij dromen daarvan."

"De arbeidsmarkt is heel hoogdrempelig voor mensen die een arbeidshandicap hebben of kortgeschoold zijn. Keuzes zijn dan zeer beperkt en de normen waaraan je moet voldoen heel hoog. We roepen daarom de overheid en de werkgevers op om het recht op arbeid waar te maken, in plaats van steeds de focus te leggen op activering. Ik kaats de vraag terug: wat doen jullie als werkgever of overheid om die jobs toegankelijk te maken?

‘Activering’

Het hele verhaal rond ‘activering’ herkent het Netwerk tegen Armoede niet in haar verenigingen. “Er zijn momenten dat mensen geïsoleerd raken, maar eens hun leven op de plooi is, willen mensen gewoon leven zoals u en mij”, zegt Degerickx.

Ze ziet een tweedeling in het populistische discours van sommige partijen en de realiteit die armoede-organisaties ervaren. “Het discours van lui, onwillig, dom, ik snap waar ze dat halen. Mensen komen uit zelfbehoud soms in situaties terecht, omdat ze in schulden zitten, onstabiele werksituaties zitten, enzovoort. Als je dat niet ziet, maar het uitlegt als individuele onwil, dan zie je de kern van het probleem niet. Er is ook niet één type van mensen in armoede, er zijn ook mensen met een vluchtverhaal, mensen die ziek zijn, mensen die onzekere jobs hebben. Het probleem is dat die stereotypen vaak onbenoemd blijven, maar wel heel vaak interacties tussen mensen bepalen."

Van Geldorp: Het is niet zo dat je uit de armoede bent eens je gaat werken'

“Het gaat ook niet alleen over werk hebben”, gaat Van Geldorp verder. “Het is niet zo dat je uit de armoede bent eens je gaat werken. Bovendien willen mensen ook doen wat ze graag doen, waar ze achter staan, waar ze in geloven. Ze hebben vaak die keuze of mogelijkheid niet omdat daar nooit de focus op wordt gelegd.”

Ervaart het Netwerk tegen Armoede dat de idee van keuzevrijheid onder druk staat in het dominante politieke discours? “Die keuzevrijheid heeft altijd onder druk gestaan. Als het gaat over wonen, dan kunnen mensen in armoede bijna niet anders dan zich in te schrijven in een sociale woning, maar dan kunnen ze niet kiezen waar ze gaan wonen”, zegt Van Geldorp.

“Mensen in armoede willen deel zijn van de samenleving”, vat Heidi Degerickx samen. “Geef hen die kans, ze staan te trappelen. Maar het vraagt heel veel randvoorwaarden.”

Zondag 17 oktober is het Werelddag van Verzet tegen Armoede. Alle informatie over acties en activiteiten op www.17oktober.be.