Ook op andere meetlocaties in de ruime omgeving van het chemiebedrijf 3M in Zwijndrecht troffen de onderzoekers de chemische stof in veel hogere concentraties aan dan andere gelijkaardige stoffen die tot de groep van de PFAS behoren. Blootstelling aan die zogenaamde forever chemicals houdt ernstige risico’s in voor mens en milieu.
PFAS-rookbom
De recente bevindingen van de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) stroken met de opvallende metingen van fors verhoogde concentraties PFBA (en PFBS, een andere ‘korte PFAS’) in het grondwater in Zwijndrecht. In het artikel ‘PFAS-rookbom vergiftigt Vlaams grondwater’ maakte Apache een eerste keer melding van het probleem waarbij een aantal PFAS die door 3M de lucht wordt ingeblazen via de lucht verspreid raakt om verderop neer te slaan en door te sijpelen in het grondwater. Die depositie vervuilt systematisch het grondwater met de toxische stoffen.
Enkele dagen na publicatie van het artikel verplichtten de VMM en het Departement Omgeving van de Vlaamse overheid 3M om de boeken op tafel te leggen en inzage te geven in de uitstoot van de fabriek. Tot dan weigerde het chemiebedrijf botweg te vertellen hoeveel PFAS het de lucht inblaast.
Opvallend daarbij is het contrast met de Nederlandse aanpak. De overheid houdt daar als sinds 2015 scherp toezicht op de uitstoot van PFAS via de lucht door het teflon producerende chemiebedrijf Chemours (DuPont). De uitstootnormen zijn opgenomen in de omgevingsvergunning en worden nauwgezet gecontroleerd. In Vlaanderen kreeg 3M vorig jaar nog een eeuwigdurende omgevingsvergunning. Daarin wordt met geen woord gerept over de uitstoot van PFAS via de lucht.
Link met Oosterweel
De aandacht voor PFAS in Nederland kwam er in 2015 nadat onderzoeksite Follow The Money de problematiek aankaartte. In Vlaanderen ging de bal pas recentelijk aan het rollen. Tot milieuactivisten het PFAS-probleem in het voorjaar met een luide knal op tafel legden, werd met geen woord gerept over PFAS. De top van de Vlaamse regering was op de hoogte van de gigantische historische vervuiling met de chemische troep en kende de gezondheidsrisico’s voor de lokale bevolking, maar besliste om er niet over te communiceren.
Een parlementaire onderzoekscommissie buigt zich nu onder meer over de vraag of dat georganiseerde stilzwijgen samenhangt met de Oosterweelwerken die door bouwheer Lantis in het hart van de PFAS-vervuiling worden uitgevoerd.
De voorbije maanden draaide het schandaal vooral rond de historische grondvervuiling op de terreinen in de onmiddellijke omgeving van 3M. Er was nauwelijks aandacht voor het feit dat 3M PFAS ook via de lucht uitstoot.
De VMM startten in de zomer met een ruimer onderzoek naar de aanwezigheid van PFAS in de lucht. In oktober werden de eerste resultaten daarvan gepubliceerd. Die zouden geruststellend zijn: de tussentijdse resultaten toonden weliswaar een directe relatie tussen de afstand tot de fabriek van 3M en de aangetroffen concentraties PFAS in de lucht, maar die aangetroffen concentraties zouden niet meteen bedreigend zijn voor de volksgezondheid. Zwijndrecht en het naburige Antwerpen leken even te kunnen herademen.
Voorlopige cijfers
Die tussentijdse gegevens waren echter onvolledig: de resultaten over de ‘korte PFAS’ zoals PFBA en PFBS waren nog niet verwerkt.
Om te bepalen of de aangetroffen concentraties PFAS al dan niet problematisch zouden zijn, baseerden de onderzoekers zich op de meest recente wetenschappelijke inzichten van het Europees Voedselveiligheidsagentschap (EFSA). Die geven aan hoeveel PFAS iemand 'veilig' kan binnenkrijgen. Die PFAS kunnen het lichaam binnendringen via voeding en drinkwater, maar ook via de ademhaling.
De EFSA-norm houdt echter enkel rekening met vier vaak voorkomende chemische stoffen die tot de groep PFAS behoren. Dat deed ook de VMM bij het becijferen van de tussentijdse, min of meer geruststellende resultaten.
Maar die resultaten hielden dus geen rekening met ‘korte PFAS’ zoals PFBA en PFBS. En net die blijken in veel hogere concentraties voor te komen op de verschillende meetlocaties.
Meer dan de helft PFBA
De onderzoekers gingen op negen meetpunten in de ruime omgeving van 3M na hoeveel PFAS er via luchtdepositie neerslaat op de bodem. Ter hoogte van het meetpunt op de Wandeldijk op Linkeroever, naast het Sint-Annastrand, werd dagelijks, per vierkante meter, een neerslag van gemiddeld 213,7 nanogram PFBA gemeten (ng/m²/dag). Ter vergelijking: de op dezelfde locatie gemeten hoeveelheid gedeponeerde PFOS, verantwoordelijk voor de historische vervuiling van het gebied rond 3M, bedroeg in dezelfde periode 2,4 ng/m²/dag.
Aan het Sint-Annastrand is het verschil zeer groot. Op andere locaties zijn de verschillen tussen PFBA en PFOS minder groot, maar quasi overal komt PFBA toch in opvallend hogere doses voor dan PFOS. De resultaten van alle meetpunten bij elkaar gerekend, tekent PFBA voor 55% van de gemeten neergeslagen PFAS. Voor PFOS is dat 13%.
Een ander veel ‘gedeponeerd’ PFAS is de chemische stof 6:2 FTS. Die is verantwoordelijk voor 21% van de teruggevonden deposities. Maar de onderzoekers wijzen erop dat de meetonzekerheid voor die stof te hoog is om er met zekerheid uitspraken over te doen. PFBS, de andere ‘korte PFAS’, is goed voor 7% van de deposities.
Dicht bij het Eilandje
Dat korte PFAS in hoge doses worden aangetroffen, ook verder van de fabriek van 3M zoals aan het Sint-Annastrand, mag dan al verontrustend zijn, het is niet helemaal onverwacht. Wetenschappelijke studies geven al langer aan dat de ‘korte PFAS’ verder door de lucht (kunnen) reizen vooraleer ze neerslaan. De heersende windrichtingen en de hoeveelheid neerslag die valt, zijn bepalend voor waar de chemische troep die uit de schoorsteen van 3M wordt geblazen finaal neervalt en doorsijpelt in het grondwater.
Met die kennis in het achterhoofd voorspelt de meting van hoge doses ‘korte PFAS’ aan het Sint-Annastrand weinig goeds voor de Antwerpse binnenstad. Het meetpunt op Linkeroever ligt in vogelvlucht bijna vier kilometer verwijderd van de fabriek van 3M. Nauwelijks anderhalve kilometer verderop, in dezelfde windrichting, ligt de trendy Antwerpse buurt het Eilandje. De vooralsnog onopgeloste vraag is hoeveel PFBA daar en in de rest van de stad neerslaat en doorsijpelt in het grondwater.
Wel duidelijk is dat de gevonden hoeveelheden neergeslagen PFBA (en andere PFAS) de uitspraak van 3M, als zou het bedrijf op jaarbasis maximaal drie gram PFAS uitstoten, volledig doorprikt. De bevindingen maken ook de stelling van het bedrijf dat de vervuiling louter een kwestie is van het verleden onhoudbaar.
Over het hoofd gezien
Blijft de vraag welke impact de verspreiding van ‘korte PFAS’ via de lucht heeft op gezondheid en milieu. PFBA en PFBS worden door 3M geproduceerd als opvolger van PFOS en in de markt gezet als minder toxisch. Toch is er groeiende wetenschappelijke evidentie dat ook korte PFAS ernstige risico’s voor de volksgezondheid en voor het leefmilieu kunnen inhouden.
Zowel binnen de Europese Unie als in de Verenigde Staten is er een duidelijke tendens om de voorgestelde waarden van maximale blootstelling, op basis van nieuwe wetenschappelijke inzichten, zeer fors te verstrengen. Europese landen zoals Nederland, Duitsland, Zweden, Denemarken en Noorwegen vragen intussen een totaalverbod op de productie van PFAS. In oktober schaarde België zich achter die vraag.
Tot slot blijft de vraag in welke mate de werken aan Oosterweel een rol spelen bij de gemeten concentraties. Bij het gigantische grondverzet worden immers tonnen zwaar verontreinigde grond omgewoeld.
De metingen uitgevoerd door de VMM en de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (Vito) hebben (mede) tot doel om na te gaan of de normen voor PFAS in de lucht daarbij niet worden overschreden. Maar daarbij wordt het eerdergenoemde voorlopige referentiekader gehanteerd waarbij PFBA niet in rekening wordt genomen. De nieuwe bevindingen maken duidelijk dat op die manier het gros van de PFAS in de lucht over het hoofd wordt gezien.
