In de herfst van 2020 kreeg ik een berichtje van een vriendelijke Nederlandse journalist om te vragen wat ik hem over de John Birch Society kon vertellen. De man werkte voor De Groene Amsterdammer en plande naast een artikel ook een interview op het duidingsprogramma Pointer op NPO 2. Zo veel aandacht had mijn doctoraatsonderzoek, afgerond in 2014, nog nooit gekregen. Ik ging er graag op in.
De reden waarom onze noorderburen plots zo geïnteresseerd waren in de Birchers had veel te maken met het politieke klimaat waarin we leven en vooral met het fenomeen ‘complotdenkers'. Net zoals in België, kampen de Nederlanders met een steeds luider segment aan antivaxers, corona-ontkenners en conspiracy theorists waarmee simpelweg geen land te bezeilen valt en voor wie alles dat naar het establishment ruikt wel deel van een sinistere samenzwering moet zijn.
In zijn eigen onderzoek kwam de journalist uit op een internationaal netwerk aan professionele complotdenkers en producenten van verregaande paranoia. Zo laten antivaxers bij ons zich graag inspireren door de beruchte Amerikaanse advocaat Robert Kennedy Jr., die al sinds 2005 schaamteloos verkondigt dat vaccins autisme zouden veroorzaken. Of door radiopresentator Dick Farrel, die de pandemie handig omdoopte tot ‘SCAM DEMIC’. Farrel stierf in augustus 2021 overigens zélf aan de gevolgen van een covid-infectie.
Belangrijk is dat invloedrijke vaccinweigeraars als Kennedy en Farrel hun wantrouwen in het coronavaccin, of vaccins tout court, blijven linken aan een verregaande systeemhaat die bol staat van de complottheorieën. Die reiken ook een stuk verder dan alleen de misdaden van de farmaceutische industrie – en die zijn er, maar hameren voornamelijk op het beeld van een kwaadwillige elite die op alle vlakken de wereld onder haar totalitaire controle probeert te krijgen.
Niet alleen de virologen zitten in het complot. Ook politici, klimaatactivisten, de banken, de Europese Unie, Bill Gates en uiteindelijk iedereen die er een andere mening op nahoudt, is verdacht.
Robert Welch en de Birchers
Hoewel dit soort bijgeloof van alle tijden is, lijkt de moderne invulling ervan op vele vlakken ook een logisch gevolg van een steeds complexere, gepolariseerde wereld, die nog duidelijk de littekens van de twintigste eeuw draagt, met de Koude Oorlog als perfecte incubator voor wederzijds wantrouwen.
Enter de John Birch Society. De organisatie die ik vier jaar lang heb bestudeerd, is 100% een product van die tijdsgeest, en biedt inderdaad een link naar het nog meer versnipperde heden. Dit is hun verhaal.
In 1958 concludeerde Robert Welch, een in hart en nieren conservatieve zakenman, dat het politieke systeem gedomineerd door Democraten en Republikeinen hem niet langer vertegenwoordigde. Zo hadden de Democraten onder Franklin D. Roosevelt voor verregaande, progressieve economische hervormingen gezorgd – de zogenaamde New Deal – die Welch als een aanslag op de vrije markt zag.
Toch was het vooral de Republikeinse partijnominatie en presidentsverkiezing van Dwight Eisenhower in 1952 die Welch onherroepelijk had getraumatiseerd. Eisenhower was een compromisfiguur waar hardcore reactionairen zoals hij geen boodschap aan hadden. Welch’ enige verklaring was dan ook een van hoogverraad en een succesvolle infiltratie van het systeem door communisten en andere anti-Amerikaanse elementen.
Meteen schreef de gedesillusioneerde Welch zijn conservatieve contacten aan om hen te waarschuwen dat het eindspel tegen de vrijheid was ingezet. Dat eindspel werd niet alleen in de Verenigde Staten, maar over de hele wereld gespeeld. Overal verspreidden de ‘insiders’ hun radicale ideeën. In een mum van tijd was Welch een fervent complotdenker geworden.
Een hobbyclub voor extremisten
Overtuigd van het eigen gelijk en de urgentie van de situatie, besloot de geradicaliseerde zakenman een propagandamachine op te richten die doodgewone Amerikanen – vaak witte, conservatieve suburbanites uit de brede middenklasse – in lokale chapters moest verenigen die op plaatselijk niveau het globale complot zouden te lijf gaan.
In enkele luttele jaren groeide de John Birch Society uit tot een potente organisatie met meer dan 100.000 leden, waarvan velen ook politiek actief waren. Leden kregen in wekelijkse meetings urenlange presentaties door hun strot geramd over waar en hoe de tentakels van het kwaad nu weer bezig waren. De flagrante leugens die het hoofdkwartier in Massachusetts hen voedde, dreef hen tot diepe haat tegenover alles wat ook maar een tikkeltje te links leek.
Door de rest van maatschappij werden de Birchers regelmatig bekritiseerd of zelfs belachelijk gemaakt. Opiniemakers vergeleken hun extremisme met de nazi’s en zelfs respectabele sociologen insinueerden dat ze aan een collectieve mentale stoornis leden. Gematigde conservatieven zoals William Buckley en Richard Nixon wilden absoluut niets met hen te maken hebben. Laat ze maar doen, klonk het. Ze worden hun geroep en getier wel beu.
Die assumptie bleek een illusie. Integendeel, hoe sterker de Birchers gemarginaliseerd werden, hoe heviger hun protest weerklonk. Het bevestigde namelijk hun ingebeelde positie als ongewenste klokkenluiders en gaf hen alleen maar meer brandstof om hun omgeving te bestoken met klinkklare nonsens. Zo startten ze een petitie op om de opperrechter van het Hooggerechtshof af te zetten, de VS uit de Verenigde Naties te laten stappen, en fluoride uit het drinkwater te krijgen.
Birchers werden aangemoedigd om zich te gaan moeien op de scholen van hun kinderen en in bepaalde gevallen lobbyden ze succesvol voor het ontslag van leerkrachten die gevaarlijk progressief doceerden over gelijke burgerrechten, klimaatverandering of armoedebestrijding. Die heksenjachtpolitiek haalden ze natuurlijk van bij de genadeloze senator Joe McCarthy.
Ook plaatselijke politici werden zwaar onder druk gezet en uiteindelijk hielp de organisatie de Republikein Barry Goldwater, een radicale tegenstander van de welvaartsstaat, om zijn gematigde concurrenten te verslaan en in 1964 de partijnominatie te verzilveren. Op die manier werkten de Birchers mee aan de conservatieve takeover van de partij en dus ook de weg naar regeringen als die van Ronald Reagan en Donald Trump.
Een lamentabele erfenis
Doorheen de decennia zijn de Birchers veel van hun pluimen verloren. Hun ledental ligt thans vermoedelijk rond de 30.000 en qua invloed en naambekendheid zijn ze een schim van zichzelf. Maar dat is het punt niet. Het model dat zij hanteerden, is gebleven. Niet langer zouden oproerkraaiers simpelweg hun boodschap in de ether gooien in de hoop op een beetje impact. De Birchers waren een beweging. Ze bonden met behulp van nieuwe tactieken duizenden burgers aan hun leugenmachine.
Hun fakkel wordt vandaag met trots gedragen door talloze complotdenkers die zich zodanig gesterkt voelen in hun gevecht tegen het establishment, dat elke vorm van nuance of compromis onmogelijk wordt. De beruchte Alex Jones, wiens platform Infowars al miljoenen kijkers en luisteraars bereikte, haalde zijn mosterd rechtstreeks bij zijn ouders, die zelf Birchers waren. De hele Trump-machine van constante leugens en bedrog, bouwt nog steeds verder op die complotgekte.
In het wereldbeeld van een Bircher is het complot zodanig alomvattend en dreigend dat letterlijk alles en iedereen in het vizier komt. Dat zien we vandaag inderdaad opnieuw gebeuren. Als de regering niet deugt, dan zal het vaccin ook wel schadelijk zijn. Of wanneer de juiste kandidaat niet verkozen wordt, moet dat wel het gevolg van fraude zijn. Deze manier van denken voedt polarisering, isolatie en een chronisch Messias-complex waar we niets mee zijn.
Figuren als Trump, Jair Bolsonaro – en zelfs een Willem Engel die er niets beters op vond dan viroloog Marc Van Ranst voor de rechter te slepen – zijn geen Birchers. Hun fixaties liggen elders. Maar ze maken wel degelijk deel uit van de erfenis van de Birchers. Door zo fel en vol blind zelfvertrouwen te investeren in eigen mediakanalen, compleet losgezongen van elk gevoel voor realiteit, heeft de John Birch Society mee de weg geplaveid voor hedendaags extremisme en alle miserie die erbij komt. Van alternatieve mediakanalen, tot ronduit gevaarlijke kwakzalvers in tijden van corona.
Quid nunc?
Het antwoord daarop is niet eenvoudig. Het vergt enorm veel geduld om de grijswaarden in elk debat te blijven zien. Het is en blijft bijvoorbeeld ontzettend belangrijk om niet iedereen die twijfelt of weigert om zich te laten inenten over dezelfde kam te scheren. Ook discussies over coronamaatregelen kunnen respectvol plaatsvinden en op basis van redelijke bedenkingen gevoerd worden.
Velen van ons zien vrienden en geliefden steeds dieper afdalen in bodemloze putten vol argwaan en simplistische waanideeën. Daar dragen niet alleen de socialemediagiganten van onze tijd, maar wij allemaal mee verantwoordelijkheid voor. Het wordt belangrijker dan ooit onze kinderen te leren navigeren in een wereld van onzin. Als dat niet gebeurt, verliest deze samenleving niet alleen haar geloof in haar onvolmaakte, doch onontbeerlijke instituten, maar uiteindelijk in zichzelf.
