Commerciële software maakt van scholen gratis opleidingscentra voor technologiereuzen

De digitalisering van het onderwijs is sinds de coronapandemie aan een stevige opmars bezig. Om aan degelijke e-learning te kunnen doen zijn niet alleen laptops en internetverbindingen nodig, maar ook software en leerprogramma’s. Het is het paradepaardje van Vlaams minister van Onderwijs Ben Weyts (N-VA): de komende twee jaar zou elke leerling een eigen laptop ter beschikking moeten hebben. De maatregel was het meest opvallende element uit de Digisprong. Dat project van de regionale overheid moet de digitalisering in het Vlaamse onderwijs versnellen en verbeteren.

Minder aandacht is gegaan naar welke software op die laptops gebruikt kan worden. Het is aan de scholen zelf om te bepalen welke software ze willen aankopen en gebruiken. Daarbij moeten ze een keuze maken tussen een veelheid aan programma’s, die in commerciële en vrije software opgedeeld kunnen worden.

Commerciële software is ontwikkeld door een handvol bedrijven als Google, Microsoft, Apple en Adobe. Vrije software werkt met open bronbestanden. Elk softwarepakket is opgebouwd uit een bronbestand en een uitvoerbaar bestand. Het bronbestand bestaat uit een broncode, die minutieus beschrijft hoe het programma is opgebouwd. Met het uitvoerbaar bestand gaat een computer aan de slag.

Bij vrije software kan iedereen de broncode en de programmeertaal inzien en bestuderen. Het is ook iedereen toegestaan om de code aan te passen en te verbeteren wanneer je dat nodig vindt of het bronbestand door te sturen naar anderen. Iedereen die kennis van zaken heeft, kan eventuele fouten uit het softwarepakket halen. Scholen kunnen de software aanpassen naar hoe zij dat het beste vinden voor het leerproces van hun leerlingen.

Geheime broncode

Commerciële bedrijven houden hun broncode geheim. Het is het goed recht van elk bedrijf om dat te doen. Voor gebruikers lijkt het op het eerste zicht alsof er weinig verschil is tussen een broncode geheim of open houden. Het zorgt wel voor enkele nadelen.

Als het commerciële bedrijf failliet zou gaan of overgenomen zou worden door een onderneming met totaal andere plannen gaat de software verloren. Bij een faillissement van Smartschool, het veelgebruikte leerplatform, geraken scholen die er afhankelijk van zijn al hun werk en opgeslagen data kwijt.

Aanpassingen en verbeteringen aan de software kunnen enkel door het personeel van het bedrijf gebeuren. “Het is alsof je een fiets koopt in de winkel en die daarna wil aanpassen hoe je zelf wil, met de kennis die je hebt. Maar dat mag niet: er is een licentie bij je fiets gekomen die stelt dat je het moet doen met de fiets hoe je hem gekocht hebt, je mag er niets aan veranderen”, zegt Koen Roggemans.

Roggemans is ICT-coördinator in het Sint-Ritacollege in Kontich. In 2003 is de school gestart met vrije software te gebruiken in plaats van commerciële. Als digitale leeromgeving gebruiken ze het platform Moodle, erg bekend onder gebruikers van vrije software.

Fikse besparing

Scholen betalen licenties om hun commerciële software draaiende te houden en dat kan jaarlijks een stevig bedrag worden. Vrije software aankopen is niet noodzakelijk gratis, maar als je het aankoopbedrag eenmaal hebt betaald, volgen er geen weerkerende licentiekosten. “Dat bespaart ons jaarlijks minstens 25.000 tot 30.000 euro”, zegt Roggemans. Voor een school met ongeveer 1.700 leerlingen en een 200-tal medewerkers.

Bij vrije software kies je of en welke gebruikersgegevens je bijhoudt. Bij pakketten van commerciële bedrijven weet je niet altijd wie wat bijhoudt en wat er met de gegevens gebeurt. “Als gebruiker van vrije software kan je controleren wat er met je gegevens gebeurt”, zegt Vlaams Parlementslid voor Groen Johan Danen, die recentelijk een parlementaire vraag stelde over de kwestie aan minister Weyts. “De software vraagt ook minder rekenkracht van computers, waardoor die langer kunnen meegaan.”

Uit de meest recente cijfers (2018) van het vijfjaarlijkse MICTIVO-onderzoek (monitor voor ICT-integratie in het Vlaams onderwijs) blijkt dat 86% van de lagere scholen enkel gebruikt maakt van commerciële software voor hun leerlingvolgsysteem, zoals Smartschool, wat wellicht het meest bekende en gebruikte systeem is. Slechts 2,7% van de lagere scholen zet vrije software in voor leerlingvolgsystemen. Vijf jaar geleden lagen die percentages nog respectievelijk op 66 en 5,8%. De resterende scholen gebruiken een combinatie van vrije en commerciële software.

In het secundair onderwijs zijn er gelijkaardige cijfers vast te stellen. Van de secundaire scholen gebruikt 5,7% vrije software voor een leerlingvolgsysteem, tegenover 89,3 commerciële. Cijfers over secundaire scholen van vijf jaar geleden zijn niet beschikbaar.

Van kwaad naar erger

Het onderzoek heeft ook gepeild naar andere toepassingen zoals kantoorsoftware, grafische software of vakspecifieke software. Ook daarbij wordt veelal gebruik gemaakt van commerciële pakketten, of een combinatie van vrije en commerciële. Enkel de vrije grafische software wordt door meer dan een derde van de scholen, zowel lagere (33,4%) als secundaire (36,8%), ingezet. 

Een kanttekening: de cijfers dateren van 2018, in precoronatijden dus. Volgend jaar staat een nieuwe studie op til en zal er door het vele thuisonderwijs mogelijk een verschuiving op te merken zijn.

Uit de cijfers is ook niet op te maken of het effectief gaat om vrije software dan wel om freeware, wat gratis maar niet noodzakelijk vrije software is. Google Docs is een voorbeeld van freeware: iedereen kan er gratis gebruik van maken, maar de broncode wordt niet gedeeld met de gebruikers. Het zou dus kunnen dat het effectieve aandeel van vrije software nog lager ligt dan de cijfers aantonen.

Vrije software, zoals Xerte en HP5, twee leermiddelen met open bron waarmee leraren allerhande oefeningen in elkaar kunnen steken, wordt slechts in beperkte mate gebruikt door basis- en secundaire scholen. Het aandeel van scholen dat kiest voor commerciële software neemt bovendien toe, blijkt uit de evolutie van het onderzoek.

Onbekend is onbemind

“Onbekend maakt onbemind”, verklaart Roggemans die cijfers. “Het is bovendien niet evident voor scholen om over te stappen naar vrije software, terwijl ze al jaren werken met programma’s van Microsoft of Apple. Opleidingen vertrekken vanuit de commerciële pakketten, waardoor het moeilijk is om kennis bij te spijkeren.”

“Scholen zitten gevangen in de logica om met commerciële bedrijven in zee te gaan”, zegt ICT-expert Mark De Quidt. Hij maakte deel uit van de werkgroep rond vrije software in 2004, die toenmalig onderwijsminister Frank Vandenbroucke oprichtte. Sinds dat moment heeft De Quidt het onderwijsveld weinig zien veranderen op vlak van vrije software.

“Scholen halen als argument aan dat het hoger onderwijs en bedrijven veelal met Microsoft Office werken en dat leerlingen daarom Word en Excel moeten leren op school”, stelt De Quidt. “Dat klopt, maar zo zijn scholen een gratis opleidingscentrum geworden voor commerciële bedrijven."

"Een bedrijf als Microsoft of Adobe bindt leerlingen zo al van jongs af aan aan zich. Maar het is een pak veiliger als een school met vrije software werkt: zo is ze zeker dat er niets misloopt als het bedrijf plots een andere richting uitgaat.”

Verdere vermarkting

Die afhankelijkheid baart ook parlementslid Danen zorgen. “Scholen zijn met handen en voeten gebonden aan het bedrijf. Het is een teken van de verdere vermarkting van het onderwijs: commercialiteit vindt meer en meer ingang in een sector waar dat volgens mij niet gewenst is. Dat wil niet zeggen dat een commercieel product als Smartschool een slecht platform is. Er moeten wel meer keuzemogelijkheden van zowel vrije als commerciële softwarepakketten aangereikt worden, zodat quasimonopolies vermeden worden. De overheid zou dat moeten faciliteren.”

Volgens Roggemans en De Quidt moeten er meer opleidingen komen voor ICT-coördinatoren, die oog hebben voor het werken met vrije pakketten. De Quidt stelt voor om een platform uit te denken waarop mensen hun kennis kunnen delen. “Scholen zitten te veel op een eiland. De overheid zou een platform ter beschikking moeten stellen, waarop elke ICT’er zijn ervaringen uitwisselt en daar ook voor vergoed wordt. Zo kan softwarekennis in vertrouwen gedeeld worden. Met het geld dat de overheid uitspaart door vrije software aan te kopen, kan daar op ingezet worden.” 

Minister Weyts laat via zijn woordvoerder weten verder te willen inzetten op het gebruik van vrije software. Een echte visie ontbreekt echter volgens Danen. “De overheid moet een expertengroep samenstellen met ICT-coördinatoren die met vrije software werken en proefprojecten opstarten. Na de evaluatie van zo’n proefproject moet de overheid werk maken van een visie, met gekoppelde actieplannen."

"Tot nu toe ontbreekt een visie over waar we naartoe willen met software, of het nu gaat om vrije of commerciële. Terwijl de software een cruciaal element is binnen het ICT-beleid van een school. Alleen zo kan de Digisprong een succes worden.”