Bij een traumatische ervaring zal het slachtoffer vluchten, bevriezen (zichzelf uitschakelen en voortdoen op automatische piloot) of vechten. Hij kan lange tijd in die modus doorgaan. Iemand die werd misbruikt, loopt meer kans om opnieuw misbruikt te worden, om een psychopathologie van herhaling te ontwikkelen, ook wel ‘reconstructie’ genoemd. Trauma kan een mens breken, zoals in de tragedie Hekabe van Euripides. Hekabe veranderde van een zachtmoedige en loyale vrouw in een verbitterde feeks door oorzaken van buitenaf.
De #MeToo-campagne van 2017 is het meest recente hoofdstuk van het feminisme. De afgelopen tijden kwamen er nog enkele gevallen aan het licht: van profs op universiteiten tot een ex-topman van een mediabedrijf. ‘De vervroegde rust’ had daar een andere reden, een die werd toegedekt met de mantel der… ‘liefde’ zeg maar. Verder was er het proces tegen Bart De Pauw en kunstpaus Jan Fabre wacht nog op het zijne (start op 25 maart).
Het voorspelbare verweer op #MeToo van doorgaans witte gevestigde mannen luidt: is het niet te hysterisch en te puriteins? Mogen we dan niks meer? Persoonlijke vrijheid wordt in deze tijd wel vaker verward met egoïsme. Ze betreuren ook het einde van de romantiek. Maar het is niet omdat we seksueel wangedrag beginnen te definiëren dat we niet zouden beschikken over een vrije seksuele moraal of dat we frigide zouden zijn. Misschien willen we die vrije moraal net bevrijden, de liefde zelf zo vrij mogelijk maken door vormen van geweld aan te kaarten.
“Laten we seks bevrijden van de invloed van onderdrukking, zowel wat opgelegde stereotypen betreft als het onderscheid tussen onvrijwillige en vrijwillige seks”, zegt politiek filosoof Amia Srinivasan, die in Oxford doceert, in haar boek The right to seks.
Mogen bouwvakkers nog fluiten? Sommigen zeggen dat ze daarmee een vrouw reduceren tot een uiterlijke verschijning. Evengoed past het bij de charme van het liedje Daar is de lente van Jan De Wilde.
Ik zag twee vlinders een paringsdans dansen boven het veld. Natuurlijk gaat dit over dierlijk instinct maar de duidelijke code in dit droombeeld is wel mooi. Tussen de liefde hoeven geen wetten te komen. De wetten komen er misschien wel tegen daden die het tegengestelde zijn van liefde en respect.
“Waar eindigt het spreken over moraliteit en begint het moraliseren?”, vraagt Srinivasan zich af.
Handtassenoorlog
De #MeToo-ervaring van een bekende, witte en bemiddelde Vlaamse kreeg uiteindelijk meer gehoor dan die van een anonieme en arme migrantenvrouw die in een werksituatie zwaar geïntimideerd werd en zich niet meteen kon bevrijden. De verschillen tussen sociale klassen werden in deze campagne genegeerd.
We moeten oppassen dat het feminisme zelf niet wordt gespleten door oude modellen, dat rijke blanke vrouwen niet het laatste woord nemen en de rest overroepen. Dat de strijd van bemiddelde vrouwen geen handtassenoorlog wordt terwijl hun minder fortuinlijke zusters worden verdrukt. In die zin heeft het feminisme de wereldwijde ongelijkheid in haar eigen gelederen gereproduceerd.
‘Waarom ging je niet weg?’ is een vraag die vaak wordt gesteld aan arme vrouwen die slachtoffer werden van seksueel geweld. De keuzevrijheid in armoede is veel beperkter. In overlevingsmodus is er vaak geen tijd of geld om bewust en mondig te zijn, laat staan voor een proces. Bovendien leeft voor arme vrouwen het stereotype dat ze het met Jan en alleman doen. Zullen ze wel geloofd worden?
We mogen niet selectief verontwaardigd blijven. Het is belangrijk om naar de verhalen van slachtoffers-onder-de-radar te luisteren. Onderdrukte, machteloze groepen verdienen ook een forum. Vaak worden ze niet als volwaardige getuigen en zuivere bronnen aanzien. Net het oprakelen van verhalen is een deel van het herstelproces en van de bevrijding van het slachtofferschap, ook een vorm van emancipatie.
Tarana Burke, een Amerikaanse burgerrechtenactivist, lanceerde #MeToo voor doorgaans arme zwarte vrouwen. Later nam actrice Alyssa Milano de hashtag over.
Vroedman
#MeToo gaat over de graaicultuur en over machtsmisbruik en superioriteit, over relaties die asymmetrisch zijn op gebied van bijvoorbeeld kennis en middelen. Jawel, studenten hebben tegenwoordig ook macht, ze kunnen docenten immers laten ontslaan. Maar ik doel hier op de interactie zelf tussen docent (of werkgever) en student (of werknemer): de ene heeft de kennis (of de portefeuille), de ander moet nog leren (of werken voor het loon). Professoren (of werkgevers) dienen zich bewust te worden van die macht over een emancipatorisch proces dat telkens plaatsvindt: onderwijs, werk.
Dat in de Verenigden Staten op veel universiteiten seks niet wordt getolereerd tussen docent en student hoort bij een neutraliteitsbeleid en bij de functieomschrijving. Hier opperen tegenstemmen dat studenten niet als kinderen mogen worden beschouwd.
Maar dient het pedagogische proces niet te worden beschermd? Dient de docent zijn eigen ego niet opzij te zetten en de verlangens die wederzijds kunnen ontstaan te kanaliseren en terug te spelen op de door te geven kennis?
“Als de student verward is, moet de docent grenzen trekken”, stelt Amia Srinivasan. De docent moet in de juiste richting sturen, zonder eigenbelang of zelfverrijking. Hij is een vroedman, hij dient en helpt de student geboren te worden in de wereld, hij leert hem van die wereld te houden zoals Hannah Arendt het omschrijft.
Emancipatie betekent: bewustwording, mondig maken. Het is een teer proces, een scharniermoment. Tijdens dat proces ben je kwetsbaar en zeer afhankelijk. Studenten zijn nog te vormen ondanks al hun capaciteiten. De student zou zich ten volle moeten kunnen concentreren op het vak en hoeft het ego van de docent niet te dienen.
Het proces van ontwikkeling is heilig, verloopt enkel goed in een veilige ruimte. A room for one’s own van Virginia Woolf krijgt ook hier betekenis. Die veilige ruimte heeft niets te maken met censuur, betutteling en verkleutering, wel met doelstellingen en duidelijk omschreven rollen. En met integriteit.
Bij een narcistische houding van de docent worden perverse interpretaties van oprecht enthousiasme en jeugdige ernst als seksuele trofee opgevoerd en wordt alles geseksualiseerd terwijl het eigenlijke doel kennisoverdracht is.
Ergens heeft zo’n gedrag iets incestueus of lijkt het zelfs op parentificatie, waar de jeugdige de rol van ouder op zich neemt. Het gaat om langdurige zorg die niet past bij de leeftijd en cultuur van de jeugdige, een zorg die schadelijk is voor de ontwikkeling. De student moet de docent op zijn wenken bedienen. De rollen worden omgedraaid. Het zou om de behoeften van de student moeten gaan. Dit alles wil niet zeggen dat er geen ware liefde kan voortkomen uit deze situaties, maar misschien is dit eerder te beschouwen als uitzondering, laat ons hier bij de kern van het meesterschap (en bij uitbreiding werk) blijven.
Psychoanalytici zijn absoluut uitgesloten van romantische of seksuele omgang met hun cliënten. In de psychoanalyse dient de psychoanalyticus ‘de overdrachtsliefde’, wanneer de cliënt bijna verliefd naar hem begint op te kijken, af te wenden. Herstelproces is heilig, net zoals het leerproces. De pedagoog leest dan wel geen harten, ook hij heeft een verantwoordelijkheid. Het lesgeven is in feite mislukt als de rol verandert.
Er bestaat geen recht op seks. Wie daar vanuit gaat, objectificeert diegene met wie hij seks wil. Objectificeren gaat samen met geweld.
Het ‘romantische’ van deze situaties kan uitmonden in destructie, waardoor je je uiteindelijk afvraagt wat er zo romantisch aan was. Het is vaak een sturm und drang-romantiek en hiermee pleit ik zeker niet voor een kleinburgerlijke alliantie.
Is iemand in zo’n ongelijke situatie wel in staat om toestemming te geven? Als een relatief machteloos iemand instemt met seks met een machtig persoon, is er dan werkelijk sprake van instemming? Of wordt er met deze vraag te veel gestreefd naar een utopische gelijkheid? En toch: plots gaat het van studie of opdrachten over in het bespelen van verlangens.
Is seks zonder toestemming prettig? En seks met een ‘mindere’, is dat aantrekkelijk? Het zegt veel over hoe opgesloten daders in hun eigenwaan zitten. Hoezeer ze het slachtoffer objectificeren, the trophy girl zonder subjectiviteit en autonomie. Er wordt slechts geconsumeerd.
De dader weet als meerdere ook ‘wat goed is voor haar’, het is een narratief uit de vorige eeuw. Maar net hij zal bij bepaalde regelgeving vinden dat het allemaal te betuttelend is en te weinig ‘romantisch’ en ‘vrij’.
Mededogen
Een niet expliciete neen van het slachtoffer, bijvoorbeeld om de dader niet te kwetsen of door een geïntimideerd zijn wegens het machtsonevenwicht, is nog geen instemming. Het niet-instemmen wordt bovendien vaak genegeerd.
Een vreemde gewaarwording is dat sommige mensen met veel statusvoordelen, mensen die beroemd zijn, expert in hun vakgebied, zetelend op een hoge stoel, zich op vlak van de liefde soms hulpeloos en weinig ontwikkeld gedragen. Ze zijn een speelbal van drang en drift en primitieve lusten maar weten dat handig te maskeren. Hun gevoelens zijn eerder pathetisch. Alsof hun liefde zelf nog in de kinderschoenen staat. Een gekneld libido en obsessies krijgen vrij spel. De liefde wordt geforceerd en dat loopt zelden goed af.
Als een vrijwillige of geforceerde relatie tussen docent en student of tussen werkgever en werknemer stukloopt, kan de rancune groot zijn. De meerdere beschikt vanuit zijn positie over de middelen, zoals punten of posities die hij kan weigeren, contracten die hij kan stopzetten, laster die hij kan verspreiden via het netwerk. Victim blaming om de macht te handhaven. Hoeveel carrières werden zo gedwarsboomd? Ook het toedekken van de feiten is bijzonder pijnlijk voor de slachtoffers, zeker als de dader verder wordt geëerd in het publieke domein.
Naast de lichamelijke en psychische schade van het seksuele grensoverschrijdende gedrag komt daar dus ook de schade van de rancune bij en de reactie van een beïnvloede omgeving.
“Wraakzucht is niet gericht op een rechtvaardige en blijvende vrede”, zei Lincoln. Ook verbeten wraakgodinnen dienen weer te verzachten en vertrouwen te vinden. Mededogen is een edel begrip, zonder dat feiten moeten worden ontkend. Woede kan echter transitioneel zijn, dan verandert ze iets in de toekomst.
Onderzoek toont aan dat slachtoffers er meestal niet op uit zijn de dader voor de rest van zijn leven kapot te maken. Wel willen ze erkenning voor de feiten en de omwegen die hen op studie- of werkvlak werden aangedaan.
De hashtag Balance ton porc, waar vrouwen de naam van hun dader konden vermelden, is een voorbeeld van te hevige emotie via een makkelijk en snel medium. Het kan leiden tot schandpaalpolitiek, lynchen en een trial by media. De garantie voor een sereen proces moet worden gewaarborgd, wat nog iets anders is dan toedekken.
Laat fictie vrij blijven. Lolita van Nabokov is bijzonder goed geschreven. Wel is het een boeiende oefening om Lolita eens te bekijken vanuit het perspectief van Lolita en in een nieuw licht te houden, anders nog dan het te bannen. Uiteindelijk liep het voor Lolita niet echt goed af.
Het is aan ons, vrouwen, om het perspectief uit te breiden, zodat de male gaze in beleid, wetten, vakgebied, templates en fictie niet meer het enige uitgangspunt blijft.
Porno
De kritiek die Amia Srinivasan uit op porno gaat ook over bepaalde templates /stereotypen die door bedrijven worden gevormd en door algoritmes gestuurd. “Persoonlijke voorkeur is zelden persoonlijk”, schrijft ze. Laatst opperde een kennis dat dit een stap te ver ging, dat porno fictie was en in haar functie moest blijven: die van lekker geil maken. Maar porno past volgens Srinivasan in een historische context van racisme: de template van mainstream porno is terug te voeren op de manier waarop zwarte vrouwenlichamen in de geschiedenis van het kolonialisme en de slavernij werden getoond: direct ‘neukbaar’. Slaafgemaakte vrouwen moesten hun kleren uittrekken waarna ze werden betast en per opbod gekocht. Het vertegenwoordigt het idee van de kuise hoer die altijd klaarstaat om de eigenaar op zijn seksuele wenken te bedienen. Het cultiveren van het zichzelf wegcijferen is een vorm van slavenmoraliteit.
De romantische liefde is ook zo’n template die mannen hebben gevormd en geclaimd door de eeuwen heen, toen er nog maar weinig vrouwen schreven: de oudere man met het jongere, nederige vrouwtje.
Je mag de kwaliteit van films, boeken, series bespreken, recenseren, bevragen. In het licht van de tijd houden, op hun authenticiteit beoordelen, op hun esthetiek en ethiek. Ze bevinden zich in het publieke domein en kunnen dus een debat uitlokken. Als het te moeilijk wordt, hoeft het niet meteen in het hokje van ‘moraliseren’ te worden geduwd.
All violence is the illustration of a pathetic stereotype las ik in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Een werk van Barbara Kluger.
