De Koning Boudewijnstichting nam in 2020 het initiatief om een studie te laten uitvoeren naar dak- en thuislozen in de steden Gent, Aarlen en Luik en in de provincie Limburg. Na de presentatie van de resultaten kondigden ze een tweede studie aan en die cijfers zijn inmiddels bekend. Het onderzoek vond plaats in vier verschillende regio's: Charleroi, Namen, de eerstelijnszone BraVio (Vilvoorde, Zemst, Machelen, Steenokkerzeel en Kampenhout) en Zuid-West-Vlaanderen (Kortrijk en omgeving).
“We hebben nood aan monitoring. Om een adequaat beleid te kunnen voeren over dak- en thuisloosheid is het belangrijk is om over betrouwbare en vergelijkbare cijfers te beschikken”, stelt Caroline George, projectcoördinator bij de Koning Boudewijnstichting.
De twee studies vertonen nogal wat gelijkenissen, maar er zijn ook cijfers die sterk verschillen. De lokale overheden in het nieuwe onderzoek hadden niet verwacht dat hun dak- en thuislooscijfers zo hoog zouden zijn. In het totaal werden in de vier verschillende regio’s 3.847 dak- en thuislozen geteld, van wie 26% kinderen en 33% vrouwen. Opmerkelijk is dat ongeveer een derde van hen chronisch dak- en thuisloos is. Dat betekent dat ze langer dan een jaar geen dak boven hun hoofd hebben of over een thuis beschikken.
Kinderen vormen een aanzienlijk deel van de daklozen. Door de privacywetgeving is het zeer moeilijk om gegevens over kinderen te verkrijgen. “Het gaat om data van kinderen die bij hun ouder(s) wonen”, stelt Nana Mertens, onderzoeker aan KU Leuven. Met andere woorden kinderen van wie geweten is dat een van de ouders dak- of thuisloos is. Die methodiek schiet tekort: de cijfers over kinderen kunnen hoger liggen.
Met migratieachtergrond
"We horen vooral uit grootsteden zoals Brussel signalen dat er effectief 12-, 13- en 14-jarigen op straat leven. In mindere mate ook in Gent. We beschikken niet over exacte gegevens van die kinderen”, stelt Koen Hermans, eveneens lid van het onderzoeksteam van het centrum voor zorgonderzoek Lucas aan KU Leuven.
Drie belangrijke kenmerken komen tot uiting in de profielen van de dak- en thuislozen. Vrouwen, kinderen en personen met een migratieachtergrond vormen 20% tot 40 % van de getelde bevolking. Een groot deel zijn mensen die geen Belgische nationaliteit hebben of niet in België zijn geboren. "We blijven voorzichtig bij het analyseren van de cijfers. Het gaat er niet om hoeveel mensen er meer of minder in een bepaalde groep zitten. Vooral de patronen achter de cijfers zijn voor ons belangrijk”, zegt Hermans.
Een ander opvallend punt is dat in Vlaanderen een deel van de daklozen een baan of een leefloon heeft. "Het beeld dat we hebben van daklozen zonder inkomen klopt niet. Het zijn mensen die een uitkering krijgen of gewoon werken, maar blijkbaar is dat niet genoeg om een plaats te vinden op de woningmarkt", stelt Hermans.
“We vrezen dat thuis- en dakloosheid alleen maar zal toenemen. De stijgende energie- en huisvestingprijzen, de toenemende inflatie en de oorlog in Oekraïne hebben een negatieve invloed. Ze zetten de toegang tot huisvesting verder onder druk. Hierdoor is het van cruciaal belang om een optimaal beleid te voeren”, zegt Caroline George.
Dynamisch verschijnsel
Ongeveer 2% van de daklozen in Charleroi heeft een inkomen, voor de eerstelijnszone BraVio is dat 18,5%. In Namen is dat aandeel ongeveer 4,8% en voor Zuid-West-Vlaanderen liefst 24,7%. Volgens Hermans moeten we verder kijken dan een simpele vergelijking tussen Vlaanderen en Wallonië. "We moeten op een andere manier naar de cijfers kijken. We merken dat een groot deel bestaat uit gewone mensen zijn die over te weinig middelen beschikken om een woning te betalen."
Het onderzoek is gebaseerd op een telling in de nacht van 28 op 29 oktober 2021. “Wat we nu doen, is pragmatisch: het geeft een beeld van de situatie op een bepaald moment. Dak- en thuisloosheid is echter een dynamisch verschijnsel. Het is een proces, een traject dat mensen volgen, met een begin- en een eindpunt. Daarin zitten schommelingen. In ons onderzoek missen we de volledige duur en het traject dat deze mensen volgen", stelt Hermans.
De onderzoekers zijn sterk afhankelijk van de bereidheid van de verschillende diensten om de cijfers te verzamelen. De studie toont slechts een topje van de ijsberg: er blijft een deel over dat niet in het onderzoek is opgenomen. Er hebben zo’n 163 organisaties meegeteld. Mensen die op geen enkele manier met de diensten in contact komen, zijn niet in het rapport opgenomen.”
In oktober 2021 werd een advies van het Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting gepubliceerd voor het vierde federale plan tegen armoede en ongelijkheid. Daarin pleit de steundienst voor structurele oplossingen om huisvesting toegankelijker te maken voor mensen met een laag inkomen. De nota vermeldde voorts dat dakloosheid op regelmatige basis moet worden gemeten en beter in kaart moet worden gebracht.
Gecoördineerde werkwijze
Voorlopig is er nog een verschil in de manier waarop de verschillende regio's de cijfers samenstellen. "Er is geen duidelijke reden waarom elke regio zijn gegevens op een andere manier bij elkaar brengt. We hopen, en daar ziet het ook naar uit, dat de regio's de cijfers op een gecoördineerde manier gaan rapporteren", stelt Hermans.
In 2018 was er een verzoek om ervoor te zorgen dat dit in België op dezelfde manier zou gebeuren. Die poging kon toen niet op voldoende steun rekenen, wat nu wel het geval is. De volgende stappen zijn al uitgestippeld. De Vlaamse regering gaat een soortgelijk studie financieren voor steden die samen zo’n twee miljoen inwoners in Vlaanderen vertegenwoordigen. Dat is bijna 40% van de Vlaamse bevolking.
De Waalse regering heeft ook aangegeven dat ze meer inspanningen wil doen om haar methodologie aan te passen. Een concreet plan heeft ze nog niet uitgewerkt. Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest hanteert nog steeds een tellingsmethode waarbij een aantal onzichtbare groepen, zoals dak- en thuislozen die bij familie en vrienden logeren, onder de radar blijft. Gent en Leuven, die in 2020 werden onderzocht, zijn bereid de telling te herhalen. "We hopen dat we op korte termijn, tegen 2024-2025, tot een coherente en uniforme Belgische telling kunnen komen", zegt Hermans.
Europa neemt voortouw
De Europese Unie had zich tot doel gesteld om tegen 2020 ten minste twintig miljoen mensen uit de armoede te halen. Er zijn voorlopig geen recente gegevens beschikbaar om dit te toetsen. Europa wil het aantal daklozen in 2030 tot nul terugbrengen. De Europese commissaris voor Sociale Zaken Nicolas Schmit heeft dak- en thuisloosheid hoger op de agenda gezet. Op 21 juni 2021 werd het European platform on combatting homelessness gelanceerd. Dit platform van de Europese Commissie moet de dialoog op gang brengen en de samenwerking versterken tussen alle actoren die betrokken zijn bij de bestrijding van dakloosheid.
Het project heeft twee prioriteiten. Ten eerste het verzamelen van gegevens en daarnaast het versterken van het principe van housing first. Dat is een sociale manier om sneller toegang te krijgen tot huisvesting. In België gelden hiervoor strikte voorwaarden, zoals ten minste twee jaar dak- of thuisloos zijn en er moet een vermoeden zijn van psychiatrische of verslavingsproblemen. Volgens de telling vallen 406 mensen in deze categorie.
Voor het verzamelen van gegevens moet een algemene methode worden toegepast. Daarvoor gaat het Europees Parlement een aanbesteding uitschrijven, waarbij verschillende onderzoeksnetwerken op de offerte kunnen reageren. "Zodra die aanbesteding is gepubliceerd, zullen wij meedoen", zegt Hermans. Het parlement wil in verschillende Europese steden een telling organiseren.
