Het grondwater staat op heel wat meetpunten in Vlaanderen laag tot zeer laag. Op sommige plaatsen geldt al een captatieverbod uit waterlopen en worden om waterverspilling te voorkomen pleziervaartuigen preventief in groep door de sluizen geloodst.
De situatie is nog niet ernstig. Als de droogte ook in de maand augustus aanhoudt, dan dreigt ons dat in september wel danig in de problemen te brengen. Vooral het Albertkanaal is kwetsbaar. Zakt het debiet onder een kritische drempel dan worden finaal de scheepvaart en de industrie stilgelegd.
“Zover zijn we gelukkig nog niet”, zegt professor Patrick Willems die als hydroloog verbonden is aan de KU Leuven. “Maar de situatie vandaag is wel min of meer vergelijkbaar met de situatie twee jaar terug, in juli. Toen bleef het droog en zijn we eind september rakelings langs het kritische punt gepasseerd waarop dramatische maatregelen nodig zouden zijn geweest."
"Of dat nu ook zal gebeuren, valt onmogelijk te voorspellen, maar het toont wel onze kwetsbaarheid. We kunnen niet elke zomer ons hart vasthouden vanwege de droogte.”
Drinkwater
Vlaanderen heeft een groot aantal bevaarbare waterlopen. Via het Albertkanaal vervoeren schepen jaarlijks bijna veertig miljoen ton goederen, maar ook over andere kanalen zoals het Kanaal naar Charleroi en dat van Gent-Terneuzen passeren heel wat goederen.
Langs de oevers zijn veel bedrijven gevestigd die voor de aan- en afvoer van hun materialen aangewezen zijn op de binnenscheepvaart. Nogal wat van die bedrijven, in het bijzonder de chemische industrie langsheen het Albertkanaal, pompen bovendien heel veel water op uit het kanaal. Dat is noodzakelijk voor hun productieproces.
Daarnaast pompt de Antwerpse watermaatschappij Waterlink, die direct en indirect 40% van Vlaanderen voorziet van water, massaal drinkwater op uit het Albertkanaal (en het aftakkende Netekanaal).
De combinatie van belangrijk vervoerskanaal, industriële hotspot en hoeksteen van de Vlaamse drinkwatervoorziening zorgt ervoor dat het Albertkanaal een cruciale rol speelt in de Vlaamse economie.
Watersparende maatregelen
Vooral de droge zomers van 2019 en 2020 hebben de kwetsbaarheid van het Albertkanaal aangetoond in geval van aanhoudende droogte. Wanneer het peil van het grondwater zakt en de debieten van de rivieren teruglopen worden preventief watersparende maatregelen genomen.
“Die maatregelen worden trapsgewijs ingevoerd”, zegt Patrick Willems. “Er kan gefaseerd een captatieverbod worden opgelegd waarbij niet langer water mag onttrokken worden aan waterlopen. Die kranen dichtdraaien is de eerste stap. Daarnaast kunnen pleziervaartuigen in groep door een sluis geloodst worden. Dat ‘schutten’ gaat immers gepaard met waterverlies.”
In volgende fasen gebeurt dat gegroepeerd schutten ook voor de beroepsvaart. Eventueel kan de scheepvaart stilgelegd worden en kan er een verbod komen op het onttrekken van water voor bedrijven, waardoor velen zullen moeten sluiten. “Het stopzetten van het oppompen van drinkwater is dan de allerlaatste stap”, zegt Patrick Willems.
Situatie opgevolgd
Momenteel zijn reeds preventieve maatregelen in voege, verspreid over Vlaanderen. “Vandaag (13/7) zullen we normaal gezien een captatieverbod uitvaardigen voor het bevaarbare deel van het IJzerbekken”, zegt Ben Nauwelaers, celhoofd communicatie bij de De Vlaamse Waterweg.
“Die maatregel flankeert het captatieverbod op de onbevaarbare waterlopen dat werd uitgevaardigd door de gouverneur van West-Vlaanderen. Daarnaast wordt gegroepeerd geschut voor de pleziervaart en op de sluizen van Merelbeke, Evergem, Brugge en op het kanaal Leuven-Dijle."
"De locaties die we extra nauwlettend in het oog houden zijn het Kanaal naar Charleroi en de Gentse kanalenzone.” Nauwelaers wijst er ook op dat extra maatregelen de komende dagen niet zijn uitgesloten. “We volgen de situatie op de voet op.”
Debiet van de Maas
Maar cruciaal wordt toch het Albertkanaal. “Het Albertkanaal wordt gevoed door de Maas en het debiet van de Maas schommelt momenteel rond de 60 kubieke meter per seconde (m³/s)”, zegt Patrick Willems.
“Vlaanderen en Nederland hebben een Maasafvoerverdrag ondertekend. Dat geeft aan hoeveel water Vlaanderen mag onttrekken en hoeveel Nederland mag onttrekken. Zakt het debiet onder de 60 m³/s, dan is afgesproken dat 25 m³/s voor Vlaanderen en 25 m³/s voor Nederland is. De overige 10 m³/s moet door de Maas blijven lopen. Dat is noodzakelijk vanuit ecologisch oogpunt.”
Die situatie levert Vlaanderen geen problemen op. “Het Albertkanaal heeft vanuit de Maas ongeveer 15 m³/s nodig”, zegt Patrick Willems. “Vandaag is er dus nog marge, maar zakt het Maasdebiet verder richting 30 m³/s dan ontstaan ernstige problemen. Dan blijft de 10 m³/s voor ecologie overeind en mogen Vlaanderen en Nederland elk nog 10 m³/s onttrekken. Dat volstaat niet om het Albertkanaal te voeden.”
Grondwater
Voor dat debiet is Vlaanderen deels afhankelijk van de hoeveelheid water die vanuit Frankrijk en Franstalig België binnenstroomt. Daarover bestaan geen afspraken die zijn vastgelegd in een verdrag, zoals met Nederland.
“Maar we weten wel ongeveer hoeveel water er onttrokken wordt”, zegt Patrick Willems. “Bovendien is het meest bepalende element voor het debiet de trage uitstroom van grondwater naar de rivier. Hoe lager de grondwaterstand hoe minder er uitstroomt. Vooral de regen is bepalend voor die grondwaterstand.”
Die grondwaterstand evolueert traag maar zeker. Voorlopig in de verkeerde richting en de voorspellingen beloven weinig beterschap. “Als ook augustus droog wordt, dan komen we in de problemen, maar zo ver zijn we nog lang niet”, zegt Patrick Willems. “Het geeft wel onze kwetsbaarheid aan.”
Verhard
Met de fameuze Blue Deal wil de Vlaamse Regering iets doen aan die kwetsbaarheid, maar dat wordt een werk van lange adem. “Na vele jaren lobbyen hebben we de overheid kunnen overtuigen van de noodzaak om in te grijpen”, zegt Patrick Willems. “Vlaanderen is nu al kwetsbaar en in de toekomst neemt die kwetsbaarheid door de klimaatverandering enkel verder toe.”
De oplossing bestaat erin regenwater op te slaan en langer vast te houden. Het regent immers voldoende in Vlaanderen, maar door de snelle drainage van het water richting zee en door de doorgedreven verharding van de bodem lukt dat onvoldoende.
“Het zal tientallen jaren duren om die omslag helemaal te maken”, zegt Patrick Willems. “Er zijn grootschalige infrastructuurwerken nodig en ingrepen in de ruimtelijke ordening waar de verharding veel te ver is doorgedreven en de drainage veel te snel gaat. Dat veranderen kan niet van de ene dag op de andere. Belangrijk is dat de voorbije jaren het inzicht is gerijpt.”
In afwachting kunnen we weinig anders dan preventieve maatregelen nemen en hopen dat de droogte zich de komende maanden niet verder doorzet.
