Om de Belgische kustvisserij een duw in de rug te geven, kiezen het Vlaams Centrum voor Agro- en Visserijmarketing (VLAM) en de visserijsector jaarlijks een Vis van het Jaar. De keuze viel dit jaar enigszins opvallend op de grijze garnaal, een schaaldier. Maar zoals het spreekwoord gaat: garnaal is ook een vis, als er niets anders is.
“De grijze garnaal is economisch gezien een belangrijke vissoort voor de professionele Belgische vissersvloot, die vandaag 65 actieve vissersvaartuigen kent”, motiveert het promocentrum van het beleidsdomein Landbouw en Visserij (Vlaamse Overheid) de keuze.
De sector viel de afgelopen decennia ten prooi aan schaalvergroting. In de jaren 90 haalde de garnaalvisserij, bestaande uit een 500-tal vaartuigen, jaarlijks tussen de 15.000 en 20.000 ton grijze garnalen uit de Noordzee. Sinds 2003 is dat cijfer stelselmatig gestegen en de laatste jaren zelfs verdubbeld.
Toch wordt slechts een fractie van die tonnen grijze garnalen in het Belgische deel van de Noordzee gevangen: tussen 2018 en 2020 schommelde het tussen de 600 en 1.200 ton. Het gros van de garnalen uit de Noordzee komt uit Nederlandse en Duitse wateren en verder uit Frankrijk, Groot-Brittannië en Denemarken.
De Belgische professionele vissersvloot bestaat dus uit amper 65 visvaartuigen. Daarvan zijn er zowat dertig uitgerust om garnalen te vangen in het Belgische deel van de Noordzee. Het gros doet dat onder buitenlandse vlag en sommige varen maar enkele maanden op garnaal (doorgaans van augustus tot oktober) en voor de rest op platvis.
Klimaatbeweging Climaxi, die al een tiental jaar de situatie van de Belgische kustvissers opvolgt, telt slechts zes garnalenschepen in Belgische handen. Die zes halen dus jaarlijks een paar honderd ton grijze garnaal uit de Noordzee. Ook de hobbyvisserij doet een duit in het zakje: met kruinetten op het strand, te voet, te paard of met tractoren.
Pellen in Marokko, opeten in België
De provincie West-Vlaanderen maakte in 2016 de balans op: Belgen verbruiken meer dan de helft van de Noordzeegarnalen die op de markt komen, maar daarvan wordt slechts 1% op Belgische zeebodem gevangen. Die scheve verhouding is anno 2022 grotendeels dezelfde gebleven. Bovendien komt niet eens de volledige (beperkte) garnalenvangst uit het Belgische deel van de Noordzee in België op de markt.
“Een gedeelte van de garnalen die door Belgische vaartuigen uit het Belgische deel van de Noordzee gevangen komt, wordt door grote Nederlandse bedrijven opgekocht”, zegt directeur Hans Polet van ILVO Marien, de mariene afdeling van het Instituut voor Landbouw, Visserij en Voedingsonderzoek. “De rest wordt in België of Duitsland met de hand of met machines gepeld. Het overgrote deel van de vangsten die Nederlandse bedrijven opkopen wordt per vrachtwagen naar Marokko gebracht om te pellen.”
Los van de milieukost om de garnalen van en naar een vrijhandelszone nabij de noordelijke havenstad Tanger te brengen, zorgt dit internationale transport ook voor een verminderde kwaliteit. “Voor dat lange transport zijn bewaarmiddelen nodig en dat heeft effecten op smaak en textuur”, zegt Polet. “Er gaat wat mij betreft niets boven een onbehandelde, vers gepelde garnaal, want pelmachines hebben veel water nodig en dat heeft ook een impact op de smaak.”
Het levend aan land brengen van garnalen en de technologische vernieuwingen om de garnalen te pellen, zijn innovaties waar het ILVO een belangrijke rol in speelde, op voorzet van de overheid en de sector.
Het kwaliteitsverschil is niet enkel afhankelijk van de uiteindelijke verwerking, maar ook van de vismethode. De Belgische garnalenvangst is kleinschaliger, kustgebonden en meer gericht op kwaliteit, terwijl de Nederlandse garnalenvangst veel industriëler is en gericht op omzet.
Toekomst?
Toch worden vragen gesteld of de garnalenvisserij met de verkiezing tot Vis van het Jaar structureel gebaat is. “Als je de Belgische garnaal wil promoten, dan moet je een economische strategie op poten zetten”, zegt Filip De Bodt (Climaxi).
“Als je de garnalenvisserij wil redden, dan ga je een toekomststrategie in elkaar moeten boksen in plaats van enkel een marketingcampagne. Ik vraag me af wat er op de achtergrond speelt, want er zijn in België nauwelijks pelmachines en supermarkten worden voor het grootste deel overspoeld door de ‘garnalenmaffia'.”
De Bodt verwijst naar de miljoenenboetes die Europa enkele grote bedrijven oplegde vanwege prijsafspraken en het uitwisselen van concurrentiegevoelige informatie. “Gaan we de Belgische garnaal promoten als alternatief voor producten van de Nederlandse garnalenindustrie? Meestal wordt de vis van het jaar verkozen om de prijs en de afzet te verhogen. Maar garnalen staan momenteel vrij duur, ik snap niet goed wat de bedoeling is.”
VLAM zegt dat het met de jaarlijks terugkerende campagne de visserijsector een duwtje in de rug wil geven. De marketingpoot van het Departement Landbouw en Visserij haast zich erbij om te zeggen dat de Belgische visserij op grijze garnaal geen negatieve invloed heeft op het garnalenbestand.
Kleinere garnaal
VLAM schermde ook met een positief advies van het ILVO voor de marketingcampagne. Toch plaatst wetenschappelijk directeur Hans Polet van ILVO Marien enkele kanttekeningen. “De grijze garnaal wordt normaal gezien niet ouder dan twee jaar en dat is het belangrijkste element in het verhaal”, zegt Polet. Commerciële vissoorten kunnen meestal enkele tientallen jaar oud worden.
Garnalen hebben bovendien een korte reproductiesnelheid. “Een garnaal legt normaal drie keer in zijn leven eitjes die uitgroeien tot larven. Het broedsucces is afhankelijk van het weer. Afhankelijk van de overlevingskansen van groeilarven, zien we dat populaties heel snel terug aangroeien. De huidige visserij heeft weinig impact op de gezondheid van het garnalenbestand”, bevestigt directeur Polet.
Dat betekent niet dat de impact van visserij onzichtbaar is in de vangsten. “Garnalen worden zonder bevissing acht tot negen centimeter lang, maar we zien al enkele jaren dat in de vangsten bijna geen grijze garnalen boven de zeven centimeter zitten”, zegt Polet.
“Als je meer jonge dieren ziet, en dat geldt ook voor andere garnalen- en vissoorten, dan wijst dat op overbevissing. Garnaal wordt in de Noordzee vrij intensief bevist. Maar omdat het dier niet oud wordt, heeft die lengtedaling weinig impact op de gezondheid van het bestand. Overbevissing met het risico dat het bestand dramatisch slechte vormen aanneemt, is omzeggens onbestaande.”
Visvangst kan evenwel niet alleen impact hebben op de visbestanden, ook de bodems van het onderwaterecosysteem kunnen lijden onder sleepnetten die vaak gebruikt worden. Toch is er een nuance te maken voor de garnalenvangst, afhankelijk van waar gevist wordt, zegt directeur Polet.
“Garnalen worden doorgaans gevist op de zandige kusten, zoals de Belgische kust, tot zes en soms tien mijl in zee. Daar zijn weinig permanente structuren in het sediment die door sleepnetten kunnen verstoord worden. Stormen en stromingen leiden tot een levensgemeenschap die aangepast is aan verstoring."
"In estuaria en de Waddenzee, waar de bodem eerder modderig is, heeft bodemroerende visserij wel degelijk een impact op het ecosysteem, al is er meer studiewerk nodig om de werkelijke impact te berekenen.”
Ook Filip De Bodt mildert kritiek op de impact voor het mariene milieu. “Veel natuurorganisaties zijn bezig met bodemberoering en de impact op ecosystemen daarrond, maar dat is hier niet de hoofdzaak. Je kan visserij reglementeren. In vergelijking met andere industriële projecten op zee, zoals het ontginnen van grind en zand, valt de impact van visserij best wel mee.”
