In de wijk Otterbeek in Mechelen worden welgeteld 729 zonnepanelen aangelegd op de daken van zeventig sociale woningen. Het project is mogelijk dankzij een samenwerking tussen de burgercoöperatie Klimaan, de sociale woonmaatschappij Woonpunt Mechelen, de stad Mechelen, Fluvius en de Vlaamse Regering.
“Met dit proefproject bewijzen we dat we de meest kwetsbaren niet in de steek laten”, zei Vlaams minister Energie Zuhal Demir (N-VA). “De sociale huurders in de wijk Otterbeek kunnen dankzij de zonnepanelen hun energieprijs laten zakken tot onder het sociaal tarief. Ook de vijftien appartementsbewoners verderop genieten mee van de opgewekte zonne-energie. Zij hebben immers geen dak om zonnepanelen op te leggen maar ze worden evengoed geconfronteerd met torenhoge energiefacturen.”
Primeur
Het Mechelse project is “een primeur voor Vlaanderen én Europa”, zo staat, met gevoel voor overdrijving, te lezen op de website van Vlaams minister van Binnenlands Bestuur Bart Somers (Open Vld). In Denemarken en Duitsland zijn decentrale elektriciteitsopwekking en energiedelen nochtans schering en inslag. Daar zijn talloze gemeenten die samen met hun burgers, landbouwers en bedrijven elektriciteitscentrales installeren om lokale elektriciteit te produceren en die lokaal te verdelen.
Ook dichter bij huis, in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, gingen recent projecten van start. In augustus 2020 had kleuter- en basisschool Nos Bambins in Ganshoren 122 zonnepanelen op het dak laten leggen. De overtollige elektriciteit wordt er gedeeld met de buurtbewoners, vaak huurders of mensen met onvoldoende middelen om zonnepanelen op hun dak te leggen. Tussen januari en juni 2022 spaarde de energiegemeenschap 3.200 euro op de energiefactuur.
Dit was nog een proefproject. In het voorjaar richtte het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een ondersteuningsdienst op voor wie een energiegemeenschap wil creëren: de Facilitator Energiedelen en Energiegemeenschappen. Begin september waren er al tweehonderd kandidaten.
Afhakers
Dit is allemaal het gevolg van de Europese Richtlijnen Hernieuwbare Energie (2018/2001) en Interne Markt voor Elektriciteit (2019/944). Die richtlijnen geven Europese burgers het recht om zelf geproduceerde energie te verkopen op de energiemarkt, onder meer via een energiegemeenschap.
Energiegemeenschappen zijn een vorm van samenwerking tussen burgers, al dan niet met deelname van lokale overheden en kleine bedrijven. Naast energiedelen in een energiegemeenschap zijn ook andere mogelijkheden gecreëerd: de verkoop van energie tussen twee adressen of het delen van de zelf geproduceerde energie binnen een appartement.
“Theoretisch en wettelijk gezien zijn in Vlaanderen alle vormen van energiedelen sinds begin dit jaar mogelijk maar de realisatie staat nog nergens”, stelt Vlaams parlementslid Staf Aerts (Groen) vast. “In februari had minister Demir meerdere proefprojecten aangekondigd, maar behalve het Mechelse project raakten die niet opgestart of ze haakten af. Potentiële proefprojecten hebben betere ondersteuning nodig zodat ze de stap durven doen.”
“Energiedelen en energiegemeenschappen zijn alleen mogelijk voor wie een digitale elektriciteitsmeter heeft. Eind juni was dat bij amper 30% van de Vlaamse gezinnen het geval.” Aerts wilt dat het Vlaams Gewest energiedelen beter zou begeleiden, net zoals het Brussels Gewest dat doet met zijn Facilitator Energiedelen en Energiegemeenschappen.
Alex Polfliet, manager van de elektriciteitsconsultant Zero Emission Solutions, begeleidde een van de proefprojecten die is afgehaakt. Hij ergert zich aan het feit dat het Vlaamse energiedelen niet spoort met datgene wat de Europese regelgeving eist en diende zelfs een klacht in bij de Vlaamse Regulator van de Elektriciteits- en Gasmarkt (VREG).
“Een van mijn klanten, een groot bedrijf, wou zijn werknemers aanmoedigen om thuis zonnepanelen te plaatsen en de stroomoverschotten te delen met het bedrijf zelf. Een mooi plan, maar niet te realiseren omdat de werknemers zich dan bij dezelfde elektriciteitsleverancier hadden moeten aansluiten. Dat is in strijd met het wettelijke recht op de vrije keuze van leverancier.”
“De VREG is echter mee verantwoordelijk want om het energiedelen tussen consumenten met verschillende leveranciers mogelijk te maken is een aanpassing nodig aan het technisch reglement dat bepaalt hoe dat administratief geregeld moet worden. Dat heeft de VREG nog niet gedaan. Sterker nog: ze moeten er nog aan beginnen.”
Financiering
Minister Somers was vol lof over het feit dat de zonnepanelen van het Mechelse project Otterbeek niet gesubsidieerd moesten worden. De financiering zou namelijk volledig gedragen worden door de lokale burgercoöperatie Klimaan. “Mechelaars kunnen zelf investeren in lokale energieoplossingen”, benadrukte hij. Maar de kapitaaloproep voor dit project is nog niet gerealiseerd, zo blijkt uit de website van Klimaan.
Steven Laurijssen, projectcoördinator van Klimaan, beaamt dat. “Terwijl in de pers alles al beklonken leek, is ons project nog in volle ontwikkeling en zijn we nog altijd op zoek naar mede-investeerders voor de financiering. Die financiering is extra uitdagend omdat we op vraag van de stad Mechelen gestreefd hebben naar maximalisatie van het aantal zonnepanelen.”
“Juist dat typeert het probleem dat Vlaanderen zelf heeft veroorzaakt door zo sterk het accent te leggen op de individuele autoconsumptie”, meent Jan De Pauw, bestuurder van REScoop.Vlaanderen, de federatie van de 22 Vlaamse burgercoöperaties voor hernieuwbare energie waaronder Klimaan. “Wat in de Mechelse wijk Otterbeek gebeurt, is prachtig. Helaas stoot het project op de beperkingen van de Vlaamse regelgeving. Enkel de bewoners mogen de geproduceerde energie onder elkaar verdelen.”
Dergelijke aanpak zou volgens De Pauw wel zinvol kunnen zijn voor appartementsbewoners die zonnepanelen op het gemeenschappelijke dak willen installeren. “Maar dan is het nog altijd onlogisch dat elke afzonderlijke bewoner distributiekosten moet betalen voor de zonnestroom die het gebouw niet eens verlaat.”
“Klimaan, volgens de Europese richtlijnen eigenlijk al een energiegemeenschap, moest voor die 85 wooneenheden (zeventig woningen en vijftien appartementen) een aparte juridische entiteit creëren. Het maximaliseren van het aantal zonnepanelen dat stroom levert voor slechts 85 woningen brengt nu echter de rentabiliteit van het project in het gedrang."
"Het was beter geweest als de bewoners het overschot aan zonnestroom hadden kunnen delen met alle buren en zelfs met alle coöperanten van Klimaan. Door meer burgers rechtstreeks te betrekken zou het gemakkelijker zijn om de financiering van zo’n project rond te krijgen”, stelt De Pauw.
“Het is bovendien zonde voor de energietransitie dat het ondersteuningssysteem niet toelaat om gunstige daken vol te leggen met zonnepanelen. Een zonneproject is nu alleen maar rendabel als er een evenwicht is tussen lokale productie en eigen consumptie. Als je meer zonnepanelen legt dan je zelf nodig hebt dan zakt de rentabiliteit in elkaar, wat collectief zonnedelen bemoeilijkt."
"Bij winddelen en bij grootschalige industriële zonneparken van meer dan 2 MWp (meeteenheid voor het vermogen van zonnepanelen om zonne-energie in elektriciteit om te zetten) is de nodige steun goed geregeld. Wij vragen al jarenlang aan de Vlaamse overheid dat dezelfde regeling mogelijk zou zijn in de wijken waar burgercoöperaties collectief meer dan 2 MWp zonnepanelen op de daken leggen.”
In november lanceert Vlaanderen een nieuwe call groene energie, waarbij 10 miljoen euro investeringssteun wordt vrijgemaakt. Voor het eerst zouden ook middelgrote installaties in energiegemeenschappen en op appartementsblokken in aanmerking komen.
Dienstverlening
Het nieuwe energiedelen zal misschien ook bijkomende negatieve gevolgen hebben voor de factuur. “Dat is te begrijpen”, meent Laurijssen. “Want het zorgt voor extra administratieve last voor de leveranciers terwijl zij door het energiedelen minder afzet hebben. Maar het gevaar is dat bijvoorbeeld syndici van appartementen waar bewoners aan energiedelen doen ook extra kosten aanrekenen voor het beheer, terwijl er voor hen relatief weinig administratief werk is.”
“Coöperatief energiedelen tussen burgers bestaat al dertig jaar in Vlaanderen”, zegt De Pauw. Hij verwijst naar Ecopower dat al in 2004 naar aanleiding van de liberalisering van de energiemarkt een leveringsvergunning aanvroeg. Ecopower was al opgericht in 1991, toen met coöperatieve aandelen een oude watermolen in Rotselaar werd gerestaureerd. Vandaag telt het 64.114 coöperanten van wie bijna 80% ook elektriciteit afneemt.
De burgercoöperatie scoort al jarenlang als de beste energieleverancier, niet alleen op het ‘groene stroom klassement’ van Greenpeace maar ook op het klassement voor dienstverlening van de VREG. Meerdere leden van REScoop.vlaanderen produceren elektriciteit die ze via Ecopower delen met hun coöperanten.
“Bij burgercoöperaties is energielevering geen winstmodel maar een dienstverlening voor de coöperanten”, zegt De Pauw. “Burgercoöperaties hanteren het principe van coöperatief energiedelen aan kostprijs. Dat verklaart ook waarom vandaag het elektriciteitstarief van Ecopower lager is dan dat van de commerciële leveranciers.”
“De bedoeling van Europa was om burgers actief te betrekken bij de energietransitie. Europa wou dat de lidstaten ondersteunende maatregelen zouden treffen om dat te vergemakkelijken.” REScoop.vlaanderen vraagt dat Vlaanderen voor elk grootschalig wind- en zonneproject een participatieplan zou verplichten dat tot 50% betrokkenheid van de lokale gemeenschap voorziet.
“Nederland heeft dat bijvoorbeeld opgenomen in zijn Klimaatwet van 2019. Ook Wallonië heeft dat geregeld via het zogenaamde Cadre de référence. Sedert 2020 zijn er in Vlaanderen 88 windturbines bijgebouwd, waarvan slechts drie coöperatief. Alle andere zijn commercieel uitgebaat, wat nu leidt tot overwinsten ten koste van de huishoudens. Enkel coöperatieve windturbines hebben een positieve impact op de energiefactuur van huishoudens.”
