Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Voorbij de kersteconomie

Koen Smets
exchanging gifts
Het geven van geschenken is een uiting van onze economische aard, die een stuk dieper zit dan de handel in goederen en diensten. (DALL·E)

Kerstmis is goed voor de economie – veel handelszaken zijn afhankelijk van de kerstinkopen om in de zwarte cijfers te blijven (of uit de rode cijfers te komen). In het Verenigd Koninkrijk was de kleinhandel in december 2021 goed voor zo’n 55 miljard pond (63 miljard euro), bijna 12% van het totaal voor het hele jaar, en zo’n 17 miljard meer dan het gemiddelde voor de andere elf maanden – zo’n 260 pond (300 euro) voor elke inwoner. Maar naast al die verkooptransacties tussen consument en handelaar rond de kerst is het geven van geschenken zelf óók een uiting van onze economische aard, die een stuk dieper zit dan de handel in goederen en diensten.

Dezer dagen zie je links en rechts ook telkens weer verwijzingen naar de paper van econoom Joel Waldfogel, waarin hij aanvoert dat kerstmis een economisch verlies betekent: de totale som die wordt besteed aan cadeaus ligt hoger dan de waarde die de ontvangers ervan verkrijgen. (Ik heb er zelf ook wel eens aan meegedaan.) Misschien zouden we elkaar inderdaad gewoon beter cash geven; misschien mist Waldfogel iets belangrijks. Maar hoe dan ook, het geschenkenfenomeen is uiteindelijk zelf ook een economische transactie. We offeren geld op, en krijgen er iets voor in ruil.

Geschenken met een betekenis

Het onvoorwaardelijk schenken van iets waardevols aan iemand anders moet natuurlijk wel érgens een verschil maken – anders zouden we het niet doen. Het toont de andere persoon dat we bereid zijn voor haar of hem een offer te brengen, en dat we genoeg om hen geven om dat te doen – ze kunnen op ons rekenen. Dit, zo hopen en verwachten we, activeert bij hen dan een wederkerigheidsgevoel. Het is alsof we een aanbetaling doen bij hen, een sociale investering die op zekere dag een rendement zal opleveren.

Interessant genoeg is het netto-effect van een uitwisseling van geschenken – wij geven hen iets, zij geven iets aan ons – niet dat we quitte staan, dat alle schulden vereffend zijn, en er geen wederzijdse verplichtingen meer zijn. Als we letterlijk bankbiljetten zouden ruilen, dan zou dat misschien het geval zijn, maar hier zien we eerder het tegenovergestelde: beide partijen zien bevestigd dat ze een betekenisvolle relatie hebben, waarin ze op elkaar kunnen vertrouwen.

exchanging money
Een uitwisseling van geld in plaats van geschenken zou toch wat raar zijn. (DALL·E)

Er kunnen natuurlijk ook andere motieven meespelen, van sociale normen en gewoonten tot het sturen van statussignalen, maar zelfs dan gaan ze vaak samen met de intentie om een bestaande relatie te verstevigen. Relaties tussen niet-verwante individuen zijn een vereiste voor elke sociale, samenwerkende soort (zoals professor Nichola Raihani in detail beschrijft in haar fascinerende boek The Social Instinct), maar wij mensen hebben hier meer profijt uit gehaald dan welke andere soort ook.

We werken samen op ontelbare manieren – kijk even om je heen, zoals ik ook net deed. Van de verf op de muren van mijn studeerkamer tot de computer waarop ik deze woorden intyp, van het Mahler Chamber Orchestra dat Mozarts vierde pianoconcerto speelt door de luidsprekers (via een internetverbinding met Klara) tot de koffie in de mok naast mij, van de verwarming die voor een redelijke omgevingstemperatuur zorgt, tot de stroom die in de stopcontacten schuilgaat: niets van dit alles zou mogelijk zijn zonder dat duizenden mensen direct en indirect samenwerken.

En al deze samenwerkingsrelaties worden daadwerkelijk mogelijk gemaakt door economische processen. Laten we even kort terugkeren naar de kerstaankopen. Commerciële transacties worden gekenmerkt door iets wat bijna magie is: het scheppen van waarde zonder dat daar inputs voor nodig zijn. Zowel de winkelier als de klant eindigen met meer waarde na de transactie (dit staat bekend als het economisch surplus). De handelaar heeft liever het geld dan de sokken of de fles, terwijl de klant het item om als geschenk te geven prefereert – een echte win-winoperatie.

Omwille van de relaties

Zo is het ook in onze relaties met anderen (althans als ze vrijwillig zijn, en dat is gelukkig bijna altijd het geval). Stabiele, wederzijdse relaties hebben bijna altijd dezelfde opmerkelijke eigenschap die we in een handelstransactie zien: beide partijen halen er meer uit dan ze erin stoppen. Ze ervaren hier een relatiesurplus.

In een commerciële transactie is het feit dat er een economisch surplus is en dat beide kanten daarvan een deel krijgen niet noodzakelijk het einde van het verhaal. Soms is het ook belangrijk hoe dat surplus wordt verdeeld. Het ultimatumspel, een instrument dat vaak gebruikt wordt in sociaalwetenschappelijke experimenten, levert een heldere illustratie. Een van de spelers krijgt een som geld, die hij of zij mag verdelen tussen hem- of haarzelf en een tweede speler. Maar als deze laatste het toegewezen deel onvoldoende vindt, kan die weigeren, en dan krijgt geen van beiden iets. Gemiddeld wordt in deze spellen 40% aangeboden, en wordt een bod van 20% of minder in meer dan de helft van de gevallen geweigerd. Zelfs al zou de tweede speler beter af zijn met 20%, geeft die er dus soms de voorkeur aan niets te krijgen. Ook handelstransacties waarin een van beide partijen een te klein deel van het surplus krijgt, kunnen zo falen.

In relaties kan hetzelfde fenomeen optreden: beide partijen hebben voordeel bij de relatie, maar voor een van hen is dat veel groter dan voor de andere. Dat kan de relatie onder druk zetten, en tot een breuk leiden tenzij een meer evenwichtige situatie kan worden bereikt.

marriage
(RV)

Opmerkelijk genoeg kan ook het tegenovergestelde bestaan. Enkele weken geleden stootte ik op een citaat van de Amerikaanse schrijfster Anne Lamott. Zij stelt dat, in diepere relaties zoals een huwelijk of vriendschap, beide kanten in het geheim geloven dat zij er meer profijt bij hebben. Nu is het, zoals we zagen, inderdaad zo dat dankzij het relatiesurplus beide partijen beter af zijn mét, dan zonder de relatie. Maar een relatie waaruit beiden het grootste deel van dat profijt halen, dat zou echte toverij zijn, en dat is, zelfs met economisch denken, niet mogelijk.

Is dat echter belangrijk? Zelfs als het niet mogelijk is voor beide partijen de beste deal te hebben, beide partijen kunnen best wel geloven dat ze de beste deal hebben. Dit zijn onze werkelijk betekenisvolle relaties, waarin we de grootste gulheid zien bij de andere. Dit zijn de relaties die we koesteren, waarin we zelf aangezet worden tot meer generositeit, om ze te vrijwaren. 

Deze tijd van het jaar is misschien wel buitengewoon geschikt om even aandacht te schenken aan deze speciale en belangrijke relaties. We mogen er dankbaar voor zijn (net zoals we dat mogen zijn voor onze economische instincten die ze mogelijk maken!).

Vrolijk kerstfeest!

LEES OOK
De Helpdesk / 24-12-2022

'Hallo, ik wil een ander kerstverhaal'

Deze week kreeg De Helpdesk een geïnspireerde oproep uit de Wetstraat. 
de helpdesk nicole
Janine Meijer / 23-12-2020

‘We hebben van ‘gutmensch’ een geuzennaam gemaakt’

De Gutmensch-scheurkalender wil het vluchtelingendebat weer de fatsoenlijke kant opsturen.  
gutmensch-1
Koen Smets / 27-11-2020

De grote kerstafweging

Moeten we kiezen tussen gevolgen of diepe waarden, deze Kerst?
coronatree