"Zo komt er dus bij elke dienst een chef integriteit die toeziet op alles wat verband houdt met integriteit en bij wie ambtenaren terechtkunnen met vragen en adviezen", voegde het weekblad Knack er aan toe (19/12). Waarom dergelijke dienst er al lang had moeten zijn, werd duidelijk gemaakt door een verslag van GRECO, de Groep van Staten tegen Corruptie, een onderdeel van de Raad van Europa. Deze organisatie maakte in 2018 een tussentijds verslag over preventie van corruptie ten aanzien van parlementairen en rechters.
Daarin stelde de groep vast dat van de vijftien aanbevelingen die twee jaar geleden zijn gelanceerd, België er geen enkel voldoende in de praktijk heeft gebracht. Slechts vier keer is dat gedeeltelijk gebeurd, in de overige gevallen helemaal niet. Heeft ons land er onvoldoende aan gedaan? Is het gebrek aan integriteit aan onze ambtenaren te wijten? Of is dit het geval met zij die er nu een nieuwe dienst voor oprichten?
Op 22 maart 1995 nam de Kamer van volksvertegenwoordigers de wet aan die de federale Ombudsman oprichtte. Het werd een onafhankelijke en onpartijdige instelling die de opdracht kreeg om klachten van burgers over federale overheidsdiensten te onderzoeken. Op deze manier wilde de Kamer het vertrouwen van de burgers in de overheid versterken. Op 15 september 2013 kreeg de federale Ombudsman er een opdracht bij. Zijn Centrum Integriteit onderzoekt voortaan meldingen van personeelsleden van federale overheidsdiensten over integriteitsschendingen in federale administraties. Het gaat om meldingen van fraude, misbruik en onregelmatigheden. Het beschermt klokkenluiders tegen vergeldingsmaatregelen. Omdat wij in dit land met twee snelheden werken, staan er aan het hoofd van de instelling twee ombudsmannen, een Nederlandstalige en een Franstalige. De Kamer van volksvertegenwoordigers benoemt hen voor een mandaat van zes jaar, dat één keer verlengd kan worden.
Vlaanderen is niet achtergebleven. Onder impuls van de Europese richtlijn 2019/1937 werd de klokkenluidersregeling voor de Vlaamse publieke sector versterkt in het bestuursdecreet. Ook het Ombudsdecreet werd afgestemd op deze wijziging. De vernieuwde regels moeten het klokkenluiden mogelijk maken over elke publieke entiteit in Vlaanderen, van lokale besturen tot de diensten van het Vlaams Parlement. Niet alleen voor personeelsleden, maar ook voor bepaalde externen zoals stagiairs, sollicitanten, bestuurders of leveranciers. Voor het onderwijs in Vlaanderen komt er een aparte decretale regeling. De gemeenten volgden eveneens het modeverschijnsel. Het Bureau voor Integriteit van de stad Antwerpen is een onafhankelijk orgaan dat maandelijks samenkomt. Het heeft als hoofdopdracht het beter omschrijven, bevestigen of bepalen van gedragsnormen voor het personeel en de mandatarissen van de stad Antwerpen. Dat betekent dat het Bureau voor Integriteit gedragscodes opstelt en een meldpunt is voor integriteitsschendingen.
Hoeveel ombudsdiensten er in ons land zijn, is een vraag die heel wat opzoekingswerk vergt. Dan ontdek je bijvoorbeeld dat er zelfs een is voor het notariaat. Omdat er zo veel zijn, is er ook een netwerk voor opgericht. Dat netwerk, Permanent Overleg Ombudslui (POOL), verenigt dertig ombudsinstellingen uit alle geledingen van de samenleving: de federale staat, de gewesten, de gemeenschappen, de steden en gemeenten, de semipublieke sector en de particuliere sector. Zij helpen alle burgers bij het vinden van een oplossing voor hun problemen. Doel van het netwerk is bekendheid te geven aan de ombudsmannen, de toegang van het publiek tot hun dienstverlening te verbeteren, de samenwerking te versterken en ervoor te zorgen dat kennis en ervaring worden uitgewisseld.
Het netwerk van Belgische ombudsdiensten telt momenteel 26 leden, afkomstig uit alle domeinen: federale staat, gewesten, gemeenschappen, steden en gemeenten, semipublieke en private sector. Zij dragen allen bij tot het vinden van een oplossing voor de problemen waarmee de burgers worden geconfronteerd. De leden van de raad van bestuur zijn : Marc Bertrand (ombudsman van Wallonië en de Federatie Wallonië-Brussel) als voorzitter, Paul De Maeyer (ombudsman voor de postsector) als penningmeester, Mary-Maud Anciaux (ombudsvrouw van de gemeente Courcelles), Karla Blomme (ombudsvrouw stad Antwerpen), Marlene Hardt (Ombudsfrau der Deutschsprachigen Gemeinschaft Belgiens), Tony Van Der Steen (ombudsman Pensioenen) en Cynthia Vanderlinden (ombudsvrouw Ombudsrail).
Als je ziet hoeveel ombudsdiensten ons land rijk is, is de kritiek van Europa niet terecht. Elk bestuursniveau - federaal, gewestelijk of gemeentelijk - heeft er een en zelfs in de verzelfstandigde overheidsbedrijven vind je er. Je kan zelfs de vraag stellen of de oprichting van het netwerk niet tot doel heeft te beletten dat zij tot tegenstrijdige beslissingen zouden komen of elkaar voor de voeten zouden lopen. Als je bekijkt wat dit alles in de praktijk tot gevolg heeft, krijg je evenwel een ander inzicht. Ingevolgde de uitgebreide berichtgeving door Apache en het sprekende Fornuisfilmpje onderzocht het Antwerpse integriteitsbureau of het stadsbestuur met zijn bezoek het Vlaamse gemeentedecreet schond. Daarin staat dat een burgemeester of schepen afgezet kan worden bij ‘grove nalatigheid’ of ‘kennelijk wangedrag’. Tevens werd onderzocht of het bestuur daarnaast de eigen gedragscode, gericht op het vermijden van alle schijn van partijdigheid met de privésector, schond. Het bureau besloot dat er geen schending was. "Een meerderheid binnen het integriteitsbureau is van oordeel dat die schijn van partijdigheid op zich geen schending van de gedragscode is", zegde woordvoerster Annemie Breëns. "Over de passage in de code waarin staat dat ze er alles aan moeten doen om die schijn te voorkomen, vindt een meerderheid dan weer dat die onvoldoende gekaderd is en er te weinig instrumenten zijn voor de collegeleden om dat aan te tonen." Hoe kan het anders als de voorzitter van dergelijke commissie de gewezen stadssecretaris is? Geeft dat op zichzelf geen 'schijn van partijdigheid'? Waarom moest de Vlaamse ombudsman Jan Goorden plaats maken voor de bevordering van de Antwerpse ombudsman Bernard Hubeau? Blijkbaar werd zijn kritiek op het Vlaamse beleid niet geapprecieerd.
Vraag is ook of een nieuwe integriteitsbewaking op de ambtenaren wat zal wijzigen. De oorzaak van het gebrek eraan zit immers niet bij hen maar bij degenen die de echte beslissingen nemen. Integriteit is de persoonlijke karaktereigenschap van een individu die inhoudt dat de betrokkene eerlijk en oprecht is. Dat is toch niet wat de Vlaamse minister van Binnenlands Bestuur Bart Somers (Open Vld) deed wanneer hij Sihame in de politieke vitrine zette en wanneer hij door een poging om een nieuwe fusie van gemeenten te maken de schulden van zijn stad op alle Vlamingen wou leggen. In de parlementaire afhandeling van het Oosterweelschandaal bleek dat de ambtenaren wilden doen wat de wet voorschrijft. Zij maakten een ontwerp van dagvaarding waarbij de vervuiler 3M voor de rechter moest worden gebracht in betaling van de gehele schade. Door het politiek stuurcomité waarin de verantwoordelijke ministers en de vertegenwoordigers van de stad Antwerpen zetelen, werd dit ontwerp vervangen door een getekende dadingovereenkomst waarbij het polluter-paysprincipe met de meest ernstige miskenning van zowel de Europese als de eigen Vlaamse regelgeving werd miskend en omgedraaid in het people-paysprincipe. Bovendien werd het na menig overleg geheim gehouden.
Er is in deze materie ook erg nuttig onderzoekswerk te doen. Buiten de aanwezigheid van zoveel ombudsmannen en -vrouwen hebben die ook allemaal een dienst met personeel, kantoren, dienstwagens en werkingskosten. Voor de tewerkstelling van wie er ergens anders is afgevallen, is dat natuurlijk een dankbare oplossing. Maar hoeveel zou deze dienstverlening dan wel kunnen kosten? Aangezien niet moet getwijfeld worden aan de goede bedoelingen van de federale minister van Ambtenarenzaken Petra De Sutter is deze vraag, gezien de erbarmelijke toestand van onze financiën, niet onnuttig. Misschien wordt deze nieuwe dienst de kans om in het bos de bomen te zien: wie doet wat in welke materie en wat is het eigenlijk resultaat? En wat gaat er met al die verslagen van al die integriteitsbewakers gebeuren als er nooit een sanctie komt op de door hen vastgestelde disfuncties?
