Geïnspireerd door het draaiboek van oud-president Getúlio Vargas hoopte Bolsonaro door een complex samenspel tussen zijn aanhangers, het leger en de grondwet machtsbehoud te verwezenlijken. Hoewel het gevaar sinds Lula’s inauguratie enigszins leek te zijn geweken, bevindt Brazilië zich op dit moment weer in de omineuze schaduw van de post-militaire grondwet.
“Jullie bepalen mijn toekomst. Jullie bepalen welke kant het leger opgaat. Het leger is verenigd, ze zijn ons volk trouw verschuldigd.” Met deze woorden richtte Bolsonaro zich veertig dagen na zijn verkiezingsnederlaag tot zijn trouwe aanhangers (Bolsonaristas). Het gevoel van veel Brazilianen na het horen van deze oorlogstaal wordt mooi omschreven in Der Stand der Dingen van de Duitse cineast Wim Wenders: “Niks nieuws kan er tussen ons gebeuren als het begint met een gevoel van déjà vu.”
De Braziliaanse politieke geschiedenis van de twintigste eeuw wordt gekenmerkt door politiek-militaire allianties en oorlogsretoriek is een verschijnsel dat diep geworteld is in de Braziliaanse politieke cultuur. Het is geen geheim dat Bolsonaro als voormalig legerkapitein warme gevoelens koestert voor het militaire regime dat tussen 1964 en 1985 de macht had. Op zijn kantoor prijken de portretten van verschillende militaire presidenten, op Facebook roemde hij een van de beruchtste martelaars van het regime als um herói (een held) en als president herstelde hij de afgeschafte herdenking van de militaire coup van 1964 in ere.
Bovendien heeft hij er tijdens zijn presidentstermijn persoonlijk voor gezorgd dat leger en staat weer nauw vervlochten raakten. De instroom van (voormalige) militairen op verschillende niveaus van het overheidsapparaat was nooit zo hoog sinds de val van het regime midden jaren tachtig. Dankzij Bolsonaro is het leger weer op de voorgrond van de publieke arena getreden en daar hoopte hij dat het een sleutelrol kon vertolken in het machtsspel.
De zwakte van Bolsonaro
Wie echter goed luisterde, hoorde in Bolsonaro’s oorlogspraat vooral zwakte. Allereerst bleek tussen de regels door dat de mogelijkheden om de verkiezingsuitslag politiek of juridisch aan te vechten verkeken waren. Zo was er binnen zijn eigen partij weinig animo voor radicale politieke of buitenpolitieke acties omdat die, mede dankzij Bolsonaro’s recente toetreden, de parlementsverkiezingen van medio 2022 had gewonnen. Zijn bijdrage aan die overwinning werkte dus tegen hem, omdat een machtspartij niet gebaat is bij politieke onrust.
Ook binnen de rechterlijke tak had Bolsonaro in korte tijd voorstanders tot tegenstanders gemaakt. Bolsonaro’s verkiezingsoverwinning van 2018 kon in grote mate op het conto van de rechterlijke macht worden geschreven. Zijn grootste politieke rivaal, Lula, werd destijds door rechter Sergio Moro – na Bolsonaro’s overwinning benoemd tot minister – achter de tralies gezet. Daarna bekoelde de liefde tussen president en rechterlijke macht al snel.
Als presidentskandidaat had de rechter de weg naar het presidentschap voor hem vrij gemaakt, als eigenlijke president stond deze zijn ambities steeds vaker in de weg. De relatie verzuurde helemaal toen Lula door een rechterlijke uitspraak vrijkwam en zijn politieke campagne voor het presidentschap mocht hervatten.
Ondertussen poogde Bolsonaro zonder al te veel succes het federale Hooggerechtshof op allerlei manieren te ontmantelen, te ontregelen en te delegitimeren. Mede daardoor vond Bolsonaro’s halfslachtige poging om na de verloren verkiezingen de geldigheid van via stemcomputers uitgebrachte stemmen aan te vechten geen gehoor bij de rechter. De argumentatie van de rechtbank raakte Bolsonaro op een zwakke plek.
Had Bolsonaro gelijk gekregen, dan zouden zowel zijn eerdere verkiezingsoverwinning als die van zijn partij herzien moeten worden. De partij kreeg een hoge boete en zag er geen heil in om de doodlopende politieke of juridische routes verder te bewandelen. En dus restte nog die ene optie: het leger.
Rol van het leger
“Het leger moet trouw zijn aan onze mensen en de grondwet respecteren.” Dit vervolg van Bolsonaro’s speech duidde op een tweede zwakte: een fundamentele verandering in de relatie tussen de president, het leger en het volk. En daarin speelde de grondwet een cruciale rol. Bolsonaro had met zijn verkiezingsnederlaag ook zijn grip op de strijdkrachten verloren. Niet alleen in formele zin omdat de president volgens de grondwet opperbevelhebber van de strijdkrachten is maar ook informeel omdat het Braziliaanse machtssysteem doordrenkt is met een cultuur van gunsten, in de politieke arena bekend als gunstenuitwisseling, troca de favores.
Dankzij Bolsonaro kreeg het leger toegang tot prominente overheidsposities. Bolsonaro verloor een belangrijk deel van zijn aantrekkingskracht voor en invloed op het leger. En dus moest hij op zoek naar andere manieren om het leger in het machtsspel te betrekken. Verrassend genoeg was het de liberaal-democratische grondwet die die mogelijkheid bood. De Braziliaanse grondwet van 1988 is het product van een onderhandelde transitie waarbij leden van het militaire regime aan de onderhandelingstafel zaten om de kaders van de nieuwe orde vorm te geven.
Nadat het leger belangrijke concessies had afgedwongen, verbond het zich tijdens het grondwetgevend proces aan de sterk conservatieve coalitie (Centrão) en toenmalig president José Sarney (een kopstuk uit het oude militaire tijdperk) om gedeelde belangen te behartigen. Met de dreiging van militaire interventie als drukmiddel wisten Centrão en Sarney belangrijke overwinningen te behalen, zoals het tegenhouden van landhervorming, het behoud van het presidentieel systeem en het aanblijven van militaire rechters in het hoogste rechterlijke orgaan.
In ruil kreeg het leger in het liberaal-democratisch bestel een prominente rol toebedeeld. Enerzijds door militairen op belangrijke overheidsposities te plaatsen, anderzijds door de constitutionele rol van het leger in de nieuwe democratie vrijwel ongewijzigd te laten. Artikel 142 van de grondwet luidt: “De strijdkrachten zijn bedoeld voor de verdediging van het land, voor het garanderen van de constitutionele machten en, op initiatief van een van deze machten, van de openbare orde.”
Hoogst ongebruikelijk
Deze constitutionele functieomschrijving van het leger is hoogst ongebruikelijk in een democratische rechtsstaat. Allereerst wordt het leger gepositioneerd als een meta-macht die andere staatsmachten moet waarborgen en eventuele conflicten dient te beslechten. Met de rol van grondwet(macht)beschermer verwerft het leger in potentie een supraconstitutionele status. Daarnaast wordt het leger in het geval van openbare ordeverstoringen als ordebewaarder aangewezen.
Deze bepaling zou volgens Bolsonaro als grondslag kunnen dienen voor ‘grondwettelijke militaire interventie’. Verwijzingen naar artikel 142 en de slogan “Eu autorizo, Presidente” (“ik autoriseer, president”, doelend op militair ingrijpen) behoorden tot het standaardrepertoire van de Bolsonaristas. Artikel 142 is de constitutionele reddingsboei waaraan Bolsonaro zich met lijf en leden vastklampte. Toch kon hij als voormalig president maar weinig doen om het artikel de facto uitwerking te geven. Daarvoor was hij afhankelijk van zijn militante aanhangers, een tegendraadse grondwetsinterpretatie en vervolgens het leger.
Die afhankelijkheidspositie werd duidelijk verwoord in zijn speech: “Jullie bepalen mijn toekomst. Jullie bepalen wat het leger doet. Het leger moet trouw zijn aan onze mensen en de grondwet respecteren.” Bolsonaro speelde hiermee zijn laatste troef uit. Kreeg hij zijn aanhangers zo ver om de openbare orde te verstoren, dan zou het leger, zich beroepend op een contra-constitutionele interpretatie van artikel 142, tot actie kunnen overgaan. In de tentenkampen die Bolsonaristas naast de legerbarakken opsloegen, werd ijverig gewerkt aan plannen om artikel 142 te activeren en het leger in de machtsstrijd te betrekken.
De verijdelde bomaanslagen op het vliegveld van Brasilia en de inauguratie van Lula waren daar de eerste tekenen van. De bestorming van het Plein van de Drie Machten in Brasilia is een definitieve poging om de loop van de geschiedenis drastisch te veranderen. De kans van slagen is echter klein. De oproep van Bolsonaro toonde hoezeer hij afhankelijk was van externe factoren: van zijn aanhangers, die zich moeten organiseren om de openbare orde ingrijpend te ontregelen; van de grondwet, of tenminste een specifieke anticonstitutionele interpretatie daarvan; van het leger, dat de eigen belangen en lot aan die van Bolsonaro moet verbinden. De eerste stap is in ieder geval vandaag gedaan.
Draaiboek van Vargas
En voor diegenen die deze mogelijkheid a priori afdeden als complotdenken is een terugblik op de recente Braziliaanse geschiedenis noodzakelijk. Getúlio Vargas, de meest toonaangevende Braziliaanse president van de twintigste eeuw, beraamde in 1930 en 1937 een soortgelijke machtsovername. In 1930 greep hij, gesteund door het leger, als revolutieleider de macht en maakte zo een einde aan het oligarchische bestuur van de ‘oude republiek’.
Toen in 1937 de grondwettelijk vastgelegde termijn van zijn presidentschap verliep, zette hij zijn aanhangers (Queremistas) in om te de macht te behouden. Zij veroorzaakten de onrust die noodzakelijk was om het ingrijpen van het leger en het gebruik van presidentiële noodbevoegdheden te rechtvaardigden. Met deze autocoup verzekerde Vargas zich van machtsbehoud. Het is het Vargas-draaiboek waaraan Bolsonaro zijn tactieken ontleende.
In die korte periode tussen de verkiezingstuitslag en de inauguratie van Lula waren alle ingrediënten aanwezig voor een perfecte storm. De vlucht van Bolsonaro werd door velen gezien als een definitief opgeven, niet als een manier om zichzelf op afstand te plaatsen van hetgeen hij met zijn oproep hoopte te bereiken. Met enige vertraging wordt het plan nu toch tot uitvoering gebracht. Of het leger zich gaat roeren en wat het dan gaat doen, is nu de grote vraag. Zolang Brazilië er niet in slaagt om uit de schaduw van de post-militaire grondwet te stappen, blijft de potentie van militaire interventie het land ook in de toekomst achtervolgen.
En Bolsonaro? Voor de verloren presidentsverkiezing richtte hij zich tot zijn aanhang: “Er zijn drie opties voor mijn toekomst: gearresteerd worden, sterven, of overwinnen. En ik zal nooit worden gearresteerd!” Bolsonaro en zijn aanhangers zetten nu alsnog in op de overwinning. Slaagt dit niet, dan zal hij bij terugkomst in Brazilië vrijwel zeker worden gearresteerd. Wat rest dan nog? De sinistere slotzin van zijn toespraak na de verkiezingsnederlaag luidde: “Het enige echte einde is de dood”.
Het lijkt erop dat Bolsonaro ook hierin geïnspireerd wordt door het Vargas-draaiboek. Toen Vargas na 25 jaar aan de macht uiteindelijk door het leger werd verraden en afgezet, schoot hij zichzelf in het presidentieel paleis door het hart. Of Bolsonaro over zo’n romantische daadkracht beschikt, valt te betwijfelen. In ieder geval zal een deel van de Brazilianen in dit geval voor één keer wel stiekem verlangen naar een gevoel van déjà vu.
