Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Verstrikt in associaties

Koen Smets
Picasso cancelled
De beroemdste kunstenaar wiens werk opnieuw wordt beoordeeld op basis van zijn persoon is Pablo Picasso. (Wikimedia)

Afgelopen zaterdag bij het krieken van de dag werd de politie opgeroepen naar Broadcasting House, het emblematische hoofdkwartier van de BBC in het centrum van Londen. Een man met een Spiderman-masker was op een stelling omheen het standbeeld geklommen dat bij de ingang staat, en was het aan het aanvallen met hamer en beitel. Die stelling stond er voor restauratiewerkzaamheden aan het standbeeld nadat het in januari 2022 onder gelijkaardige omstandigheden was beschadigd.

Het stelt Prospero en Ariel voor, twee personages uit William Shakespeares toneelstuk The Tempest, en werd begin jaren 30 van de vorige eeuw gemaakt door Eric Gill, een Britse beeldhouwer en letterontwerper (hij bedacht het populaire Gill Sans lettertype). Gill was een gevierd en vereerd kunstenaar tijdens zijn leven (hij stierf in 1940) en lang daarna, totdat in 1989 een biografie verscheen.

Daarin werd melding gemaakt van zijn persoonlijke dagboeken met details over seksueel misbruik van zijn tienerdochters, een incestueuze relatie met zijn zus en "seksuele experimenten met een hond". Sindsdien is er een campagne gaande om het standbeeld dat het BBC-hoofdkwartier siert (en zijn andere werken) te verwijderen. Waarom hebben we de neiging om iemands artistieke of andere prestaties te associëren met zijn gedrag als persoon?

Gill statue
Niet in de eerste plaats geassocieerd met Shakespeare. (Screenshot YouTube)

Cognitie geworteld in associatie

Associatie is fundamenteel voor onze cognitie: we leren en onthouden nieuwe informatie door die te koppelen aan dingen die we al weten, en we associëren gedachten en concepten met elkaar wanneer we redeneren en gevolgtrekkingen maken. We verbinden emoties met mensen, voorwerpen en situaties, met geluiden, beelden en andere zintuiglijke ervaringen.

Het is dankzij die talloze associaties die we ons leven lang voortdurend maken dat we naar behoren kunnen functioneren, en in het bijzonder dat we de keuzes kunnen maken die ons dienen, en beslissingen kunnen vermijden die schadelijk voor ons zijn.

En hoewel wij mensen misschien eerder verfijnd en complex zijn in al dat geassocieer, is dit vermogen geworteld in de evolutie, en blijken veel organismen erop te vertrouwen. Wanneer een organisme keuzes kan maken – bijvoorbeeld over wat (niet) te consumeren, of over waar (niet) te gaan leven – zal het tot op zekere hoogte gebruik maken van deze capaciteit.

Merels kunnen de rode kleur van een bes zien als een signaal dat ze associeert met geschikt voedsel, terwijl sommige mensen het bekende logo van hun favoriete restaurant als een soortgelijk signaal beschouwen. Dieren blijken heel goed in staat de tekens te herkennen die wijzen op een geschikte omgeving om een nest te bouwen. Mensen kunnen het land waar een product is vervaardigd zien als een aanwijzing voor de kwaliteit ervan.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat associaties veel voorkomen in advertenties. Bij zijn introductie hielp de iconische cowboy van een zeker sigarettenmerk in 1955 de verkoop ervan in twee jaar tijd met 300% te doen toenemen, door de consumptie van het product te associëren met de ruige mannelijkheid van het leven op de prairie.

SUV's – waarvan de meeste worden verkocht aan mensen die hun auto niet verder van de straat nemen dan hun oprit – worden aangeprezen met beelden die het buitenleven oproepen. Frisdranken worden getoond in een prettige sociale context – een groep mensen die plezier maken op een warme zomerdag, genietend van de verfrissing die het product biedt, of de gezelligheid van Kerstmis, de gelegenheid bij uitstek voor vrolijke familiebijeenkomsten.

Associaties met specifieke personen kunnen zo mogelijk nog krachtiger zijn. Beroemdheden, bijvoorbeeld uit de sport- of entertainmentwereld, hebben meestal een hoge status, en die status wordt dan verondersteld uit te stralen op de horloges, cosmetica of vissticks die ze aanprijzen. Potentiële kopers zullen de positieve eigenschappen van de bekendheden associëren met het product, en dus meer geneigd zijn het te kopen – zo hopen de makers van deze producten.

Deze schijnbare overdracht van eigenschappen van mensen naar objecten (of omgekeerd, of zelfs tussen mensen onderling) staat bekend als de besmettingsheuristiek. Mensen associëren een eigenschap van een persoon of een voorwerp met een ander persoon of voorwerp dat in contact is geweest met het eerste. Relikwieën zijn een voorbeeld van positieve besmetting, maar negatieve besmetting komt veel vaker voor.

Ik herinner me dat ik als klein kind te horen kreeg dat ik geen dingen van de stoep mocht oprapen, want "een hond zou erop kunnen hebben geplast".  Een klassiek experiment van de psychologen Carol Nemeroff en Paul Rozin, beschreven in een paper uit 1994, toonde aan hoe mensen terughoudend waren om bijvoorbeeld een trui te dragen die ooit door Adolf Hitler was gedragen (zelfs als hij was gewassen). 

Besmetting door associatie

Besmetting kan worden opgevat als een gevolg van fysiek contact of nabijheid, zelfs als er geen daadwerkelijke besmetting plaatsvindt. Maar het kan ook de vermeende overdracht van "spirituele essentie" zijn, zoals van Hitler naar zijn hypothetische trui (een voorbeeld van magisch denken), en natuurlijk – je zag het al aankomen – associatie, wanneer een voorwerp (of een persoon) je eenvoudigweg aan iets of iemand doet denken.

De commotie rond het standbeeld van Eric Gill kan worden verklaard door besmetting door associatie. Hij is overigens niet de enige kunstenaar wiens werk opnieuw wordt beoordeeld op basis van zijn persoon, van wat hij dacht (of denkt) of wat hij deed. Misschien wel de beroemdste van de kunstenaars die aan dergelijke kritiek worden onderworpen, is Pablo Picasso, wiens "monsterlijke vrouwenhaat", wreedheid jegens de talloze vrouwen in zijn leven en culturele toe-eigening worden afgewogen tegen zijn kunst.

Kunnen we kunst waarderen en er zelfs van genieten, terwijl we zaken over de kunstenaar weten die we verafschuwen of ons doen walgen? Is het mogelijk het muzikale genie van Richard Wagner, Carl Orff of Richard Strauss te bewonderen, ondanks hun antisemitisme of associatie met het nazisme? Kunnen we wel houden van de films van controversiële regisseurs als Roman Polanski en Woody Allen?

Als we dat doen, zijn we dan niet bezig met het minimaliseren van of het sluiten van onze ogen voor verachtelijk gedrag of ideologieën? Laat staan de hypothetische trui van Hitler - zouden we echt een kunstwerk van hem enkel op de artistieke merites ervan beoordelen, en het op precies dezelfde manier waarderen als wanneer het door een minder besmette kunstenaar zou zijn gemaakt?

Omgekeerd, als we liever zouden zien dat dergelijke kunstenaars worden gecanceld en hun werk wordt verboden, waar trekken we dan de grens waaronder we de ideologie of misdragingen van een kunstenaar aanvaardbaar vinden? Of moeten kunstenaars helemaal brandschoon zijn, zodat we niet het signaal geven dat we hun daden goedkeuren?

Tenzij we een van deze twee extreme standpunten innemen, kunnen we er niet omheen om op zijn minst voor onszelf te bepalen hoe wij de afweging maken tussen artistieke verdienste en immoraliteit, tussen associaties met schoonheid en met verdorvenheid.

grandma’s engagement ring
Oma’s verlovingsring, dat is nog eens een geval van positieve besmetting. (Screenshot)

Onwetendheid zou natuurlijk een zegen zijn. De meeste buitenlandse toeristen die vanuit Oxford Street in Londen een omwegje maken naar Broadcasting House, zullen zich niet bewust zijn van de beeldhouwer en zijn geschiedenis en het standbeeld wellicht gewoon bewonderen om wat het is.

Is het niet vreemd dat hun mening erover zou (moeten) veranderen wanneer ze meer te weten komen over de persoon die het gemaakt heeft? Kunnen we van de kunst blijven houden als we de kunstenaar verachten? Moeten we misschien gewoon leren zulke associaties niet te maken?

Zelfs als dat zou kunnen, en we een strikt onderscheid zouden kunnen maken tussen kunst en kunstenaar, mogen we niet vergeten dat dergelijke object-persoon-associaties ons ook veel plezier kunnen verschaffen, zoals bijvoorbeeld blijkt uit het BBC tv-programma The Repair Shop. Daarin brengen mensen beschadigde, gebroken of versleten voorwerpen die door deskundige ambachtslieden worden hersteld.

Hun reactie wanneer zij geconfronteerd worden met het gerestaureerde item – de favoriete knuffel van een lang geleden overleden broer, een muziekdoosje uit de kindertijd, of de verlovingsring van grootmoeder – getuigt van de kracht van zo’n associatie, en van de herinneringen en emoties die het voorwerp daaraan ontleent.

Het vermogen en de neiging tot associëren zitten diep in onze genen verankerd. We kunnen er niet omheen. Maar welke associaties we maken, en hoe sterk ze zijn, dat verschilt van persoon tot persoon. We zijn best voorzichtig dat we onze eigen associaties niet projecteren op anderen, of verwachten dat zij de onze delen, en vooral dat we hen niet beoordelen op de associaties die zij al dan niet maken.