In de Zonhovense Slangebeekvallei komen verleden en toekomst van de Vlaamse omgang met water samen. De droogte en grondwaterwinning in de buurt eisen hun tol, terwijl de bestaande grachten het gebied mee droogleggen. Om de natuurgebieden in de vallei te vrijwaren, zal het anders moeten, zoals op zoveel plekken in Vlaanderen.
“Normaal gezien staat het water in de Slangebeekbron zo hoog dat je het vanop de weg ziet, maar nu is de vijver zo goed als droog”, zegt conservator Maurice Schepers van de Slangebeekvallei in het Limburgse Zonhoven. In die vallei liggen twee natuurgebieden: de Ballewijer en de Slangebeekbron.
De Ballewijer telt twee vijvers, de Ruddel en het Saarbroek. "Dat zijn twee typische 'wijer-vijvers' waar je het water kan op- en aflaten via stuwsystemen", zegt Veerle Cielen, regiobeheerder bij natuurvereniging Limburgs Landschap.
"Een groot deel van het water om de vijvers te vullen, komt vandaag uit de Roosterbeek en een kleiner deel uit de Slangebeekbron. Vanuit dit brongebied zou meer kwelwater (grondwater dat onder druk uit de bodem komt, red.) in de Ballewijer kunnen belanden, ware het niet dat het brongebied momenteel wordt gedraineerd door diepe grachten aan de zijranden. We vermoeden dat dit kwelwater in de riolering belandt, wat eigenlijk wel zonde is."
De vijvers werden vroeger ingezet voor de viskweek, maar nu probeert Limburgs Landschap maximaal in te zetten op natuur en biodiversiteit. In de grootste vijver kent de natuurvereniging alle moeite van de wereld om het parelvederkruid, een invasieve exoot, in toom te houden. "Dat doen we door de vijver jaarlijks te laten leeglopen in de winter. Dat is de laatste jaren bijna niet meer nodig, omdat het water in de zomer verdampt.”
Limburgs Landschap voert maandelijkse metingen uit om het grondwaterpeil in de Ballewijer te controleren. "Dankzij de twee peilbuismeters weten we dat er een dalende trend is", zegt Veerle Cielen. "Dat is geen goed nieuws voor de vennen en de watersystemen in de buurt die door grondwater gevoed worden. Omdat in enkele van de vijvers ook kritisch zeldzame amfibieën zoals heidekikkers voorkomen, zijn we genoodzaakt om water in te brengen."
"Er zijn plannen om water dat even verderop ontspringt af te leiden naar die vennen. Zo kunnen we water bijvullen wanneer de vennen te vroeg droog dreigen te vallen, want als dat gebeurt, dan zijn de jonge heidekikkers of -larven ten dode opgeschreven."
Dit vraagt veel tijd en middelen. "Onder een bestaande gemeentelijke weg moet een inbuizing komen en het water moet verder worden geleid naar de vijvers via een nieuwe gracht. Om dit te verwezenlijken, moeten nog enkele administratieve heuvels beklommen worden.”
De Vlaamse Regering doet met 250.000 euro in het kader van de Blue Deal wel een duit in het zakje. Het is de bedoeling om met dat geld de waterloop te versterken die noodzakelijk is voor het in stand houden van een aantal bedreigde soorten in de Slangebeekvallei. De Vlaamse Regering trok voor haar Blue Deal in totaal 343 miljoen euro aan Europees relancegeld uit om zowat 150 projecten te financieren.
Grondwater opgepompt
2022 was het op een na droogste van de afgelopen dertig jaar, tekende het KMI op. In mei van dit jaar viel in Vlaanderen gemiddeld een vijfde minder neerslag dan normaal, aan de kust viel maar half zoveel regen als verwacht, schrijft de VMM in haar maandelijkse update over de toestand van het watersysteem.
Door de droogte van de laatste weken zakte het grondwater in Vlaanderen verder. Toch is de situatie dit jaar iets beter dan in 2022. Begin juli van dit jaar had 43% van de meetplaatsen in Vlaanderen een lage (31%) tot zeer lage (12%) grondwaterstand voor de tijd van het jaar. In juli 2022 was dat voor 55% van de meetplaatsen het geval.
"Het probleem is niet zozeer dat de grondwaterstanden in de zomer gemiddeld extreem laag zijn. Het echte probleem is dat die lage grondwaterstanden in het voorjaar al bereikt worden en dat we met een langere periode van droogte zitten", zegt hydroloog Kristine Walraevens (UGent).
Toch hebben twee bedrijven in de omgeving een vergunning om grondwater op te pompen. Zuivelfabrikant Limelco mag jaarlijks 430.618 m³ grondwater oppompen, maar geeft aan “niet constant het volume waarvoor we een vergunning hebben” op te pompen. “Het hangt af van hoe druk de productielijnen in gebruik zijn”, zegt Michelle Put namens het bedrijf.
Drankenfabrikant Konings heeft in de buurt een vergunning om jaarlijks 650.000 m³ grondwater te winnen, maar het bedrijf zegt “slechts” 450.000 liter boven te halen. “Onze vergunning is voorzien op een eventuele uitbreiding van het bedrijf”, zegt Kristof Geuers, milieucoördinator van het bedrijf.
Konings en Limelco zijn uiteraard niet de enige bedrijven die in Vlaanderen een vergunning hebben om grondwater op te pompen. In 2021 mocht in Vlaanderen in totaal 392 miljoen m³ aan grondwater compleet legaal opgepompt worden, waarvan 64% voor de productie van drinkwater. Daarbij is dus niet gerekend wat particulieren zonder vergunning kunnen capteren.
Jaarlijks mag — met vergunning — een enorme hoeveelheid grondwater opgepompt worden. Al daalde die vergunde hoeveelheid de laatste twintig jaar wel met bijna een kwart. In absolute termen was de daling het grootst bij de industrie en voor drinkwaterproductie.
In één sector daalde de hoeveelheid niet: de landbouw pompte in 2021 21 miljoen m³ grondwater meer op dan in 2000. En die toename is de laatste jaren duidelijk versneld, geeft de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) aan. Dat heeft volgens de VMM wellicht te maken met “de klimatologische omstandigheden” tussen 2017 en 2020. Om de lange warme en droge periodes door te komen, gebruiken landbouwers vaker en meer opgepompt grondwater.
De vergunningen voor grondwaterwinning zijn lange tijd geldig. Vraag is of dat zo zal blijven. Vorig jaar lanceerden Bond Beter Leefmilieu, Natuurpunt en WWF een memorandum met 31 concrete maatregelen om Vlaanderen opnieuw ‘waterrobuust’ te maken. Een van die voorstellen was om vergunning voor grondwaterwinningen tijdelijk te maken. “Met de eeuwigdurende vergunningen die vandaag worden toegekend, geven we onszelf een onzekere toekomst”, stellen de milieuorganisaties.
De Vlaamse Milieumaatschappij moet de evolutie van de grondwaterstanden opvolgen en daarmee rekening houden als het adviseert over nieuwe vergunningen. Het Departement Omgeving moet controleren of bedrijven zich vervolgens aan de vergunningsvoorwaarden houden. In 2023 zal het Departement alleszins extra controles uitvoeren. De voorbije jaren voerde het een 35-tal uit per jaar. Drie bedrijven die meerdere pv’s aan hun broek kregen, moeten zich binnenkort verantwoorden bij de VMM.
Het is ook de bedoeling dat boortoestellen tegen 2025 uitgerust zijn met GPS-tracking. Het Departement wil er ook voor zorgen dat debietgegevens automatisch doorgestuurd worden naar de administratie.
Historische ontwatering
Lange warme en droge periodes leiden tot meer opgepompt water en doen natuurgebieden zoals de Slangebeekvallei kreunen. De droogte zet de grondwaterstand ook verder onder druk. De ervaringen in de Slangebeekvallei zijn symptomatisch voor de manier waarop we in het verleden zijn omgaan met 'overtollig' water. Vlaanderen is historisch zo ingericht dat regenwater zo snel mogelijk via riolen en waterlopen wordt afgevoerd naar zee.
Sinds 1950 is minstens 75% van de waterrijke gebieden verdwenen, becijferden onderzoekers van de Universiteit Antwerpen in 2016. In Vlaanderen valt ongeveer 147.000 hectare natte natuur te herstellen. Dat komt overeen met zowat 17% van het totale oppervlak.
Door de "historische ontwatering" van Vlaanderen zakte het grondwaterpeil bijna twintig centimeter dieper onder het maaiveld. Hoewel het heel moeilijk is om te berekenen hoeveel ‘overtollig’ water we draineren, schatten experten dat het op jaarbasis gaat om niet minder dan 900 miljoen m³. Dat is nog eens bijna drie keer zoveel als het grondwater dat jaarlijks met vergunning wordt opgepompt.
Onder druk van de klimaatverandering moet het oude mantra van het droogleggen van landbouwgronden plaatsmaken voor een nieuw adagium: we moeten het landschap vernatten.“Als er gezocht moet worden naar extra grond voor natte natuur, dan komt landbouwgrond natuurlijk het snelst in het vizier omdat het open ruimte is, vaak bij bestaande natuur”, zegt onderzoeker Sarah Garré (ILVO/KU Leuven). Volgens haar hoeft het niet tot conflicten te leiden.
Het Europees Parlement keurde recent de veelbesproken natuurherstelwet goed. Die geeft ook Vlaanderen een stok achter de deur om weer een ‘sponslandschap’ te worden dat beschermt tegen wateroverlast én droogte. Al vrezen vooral landbouwers dat onder meer drooggelegde veengronden voor landbouw opnieuw moeten vernatten.
"Ik snap de angst van landbouwers. Het is dus belangrijk dat een landbouwer inspraak behoudt over het beheer van zijn grond. Landbouwers denken vaak dat meer vernatten betekent dat ze niet langer kunnen bepalen wat ze op hun percelen doen. Maar als het zinvol is om op bepaalde plaatsen natuur te ondersteunen, dan moet het ook zinvol zijn om op andere plaatsen landbouw te ondersteunen en voldoende geschikte grond voor een leefbare landbouw in Vlaanderen te behouden. We moeten beide aspecten in het vizier houden.”
Het is volgens Garré van essentieel belang dat we de vraag durven stellen welk landgebruik op welke locatie pas. "In het verleden pasten we het landschap aan aan wat we er wilden, maar we moeten weer meer uitgaan van de idee dat de functie van een gebied het waterpeil volgt.”
De bouwshift dreigt echter zijn eigen doel — ontharding, maar ook het tegengaan van verdere verharding — onbetaalbaar te maken. “Eigenaars op wiens grond niet meer gebouwd mag worden, kunnen een fors hogere schadevergoeding krijgen. Alleen al om overstromingsgebieden te vrijwaren kan de factuur voor overheden vertienvoudigen”, waarschuwde Bond Beter Leefmilieu eind mei. De factuur wordt doorgeschoven naar lokale besturen, want het Vlaamse Openruimtefonds van jaarlijks 100 miljoen euro noemt de milieubeweging “ruim onvoldoende”.
Ook de toekomstige financiering van de Blue Deal blijft onduidelijk. Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) geeft in een persbericht wel aan dat ze met het Blue Deal-decreet voor continuïteit in de aanpak van droogte en waterschaarste zorgt.
“Het decreet verplicht elke toekomstige Vlaamse Regering om binnen een jaar na haar aantreden een Blue Deal met concrete investeringen op te maken. Elke volgende Vlaamse Regering zal zo niet alleen doelstellingen moeten vastleggen, maar ook de financiering van concrete maatregelen.”
Wachten op hervorming
Ondanks de weerkerende droogte en het besef bij experts dat het anders moet, is het wachten op hervormingen in het versnipperde waterbeheer. Die moeten Vlaanderen weerbaarder maken tegen zowel langdurige droogte overmatige regenval. De Vlaamse Regering nam zich voor om het waterbeheer hervormen en keurde vrijdag 7 juli een 'conceptnota' goed. Over ten laatste drie jaar moet er een decretaal kader zijn om het huidige versnipperde waterbeheer te rationaliseren.
Vlaanderen sleutelde al aan de wetgeving rond waterbeheer. Met een nieuwe regeling over het ’peilbesluit’ wil de Vlaamse Regering lokaal het verschil te maken. Voortaan is er een vaste, juridisch verankerde procedure voor het beheer van het waterpeil op onbevaarbare waterlopen. De waterbeheerder is bevoegd om het waterpeil vast te leggen, maar de uiteindelijke beslissing is vaak het resultaat van overleg tussen de verschillende gebruikers. Al loopt het daar soms wel mis.
En er staan nog meer wetswijzigingen op stapel om verdroging tegen te gaan. Kleine drainages kunnen in Vlaanderen nu nog zonder vergunning. Na een klacht van milieuvereniging Dryade, merkte de Europese Commissie op dat de Vlaamse wetgeving strenger moest.
Om aan de kritiek tegemoet te komen, werkt Vlaanderen tegen het najaar aan een hele reeks aanpassingen van de wetgeving. De nood aan een inventarisatie van alle historische drainages blijft hoog, want op veel plekken blijft het onduidelijk wat er nu precies voor zorgt dat het landschap verder uitdroogt.
Dit artikel is het resultaat van een samenwerking tussen Apache en studenten journalistiek van de hogeschool PXL in Hasselt.
