“Natuurlijk moet werken lonen. Maar zelfs met een wedde van 1.700 euro geraak je er soms niet met de huidige huurprijzen. Op lange termijn blijven sociale woningen de goedkoopste oplossing om huisvesting toegankelijk te houden en de kansarmoede terug te dringen”, zegt Theo Vaes, oprichter van vzw ArmenTeKort.
De doelstelling van ArmenTeKort is om kansarmoede in Vlaanderen volledig uit te roeien. Maar volgens Vaes hypothekeert een precaire woonsituatie het leerkrediet en de toekomst van veel kinderen.
80,6% van de ouders met kinderen in kansarmoede heeft een laag opleidingsniveau. Meer dan de helft van kinderen in kansarmoede groeit op in een gebrekkige huisvestingssituatie. Dat bleek in juni van dit jaar uit het jaarlijkse cijferrapport over kansarmoede van Opgroeien, agentschap van de Vlaamse overheid.
Al is er geen eenduidige oorzaak-gevolgrelatie tussen precair wonen en het complexe fenomeen van kansarmoede. “De oorzaken van kansarmoede zijn meervoudig. Het heeft niet enkel te maken met bijvoorbeeld inkomen”, zegt Diederik Vancoppenolle, wetenschappelijk adviseur bij Opgroeien.
Kansarmoede stijgt noch daalt
Als criteria maken ze bij Opgroeien gebruik van zes levensdomeinen: beschikbaar maandinkomen, opleiding ouders, arbeidssituatie ouders, laag stimulatieniveau, huisvesting en gezondheid. Scoort een gezin slecht op drie van de zes criteria, dan groeit een kind op in een kansarme omgeving.
In de definitie van Kind en Gezin gaat het over “een omgeving waarin het kind onvoldoende toegang heeft tot maatschappelijk hooggewaardeerde goederen, zoals arbeid, onderwijs en huisvesting”.
De afgelopen tien jaar bleef het kansarmoedecijfer in Vlaanderen schommelen rond de 12% van alle kinderen tot de leeftijd van 3 jaar. Er zijn wel regionale verschillen. Zo dalen in Genk en Leuven de cijfers al een paar jaar op rij. Maar de beleidsinspanningen van lokale besturen of een prille daling van de werkloosheidscijfers bieden slechts een gedeeltelijke verklaring.
Kansarmoede blijft vooral een 'duurzame' situatie, die relatief ongevoelig is voor wijzigingen op korte termijn. Ook de kansarmoede-index van Opgroeien lijkt minder geschikt om het succes of falen te bepalen van recente beleidsmaatregelen, zoals de hervorming van het groeipakket. Het toont voornamelijk op welke domeinen of bij welke groepen meer inspanningen zijn vereist.
Effect van migratie
Achter de stagnerende cijfers schuilen erg grote verschillen. Zo ligt het kansarmoedecijfer in de grootsteden met een kwart van de kinderen aanzienlijk hoger dan op het platteland, waar het slechts 7% procent bedraagt. Die kloof overlapt grotendeels met een andere belangrijke bevinding uit het rapport.
Bij kinderen met een moeder van niet-Belgische origine ligt het risico op kansarmoede bijna een kwart hoger dan bij moeders van Belgische herkomst. Bij de niet-Belgische nationaliteiten gaat het vooral om personen van Afrikaanse en Aziatische origine.
In steden met een diverse bevolking laat dit verschil zich voelen in de cijfers. In de stad Antwerpen heeft meer dan driekwart van de kinderen in kansarmoede een allochtone moeder. En door de origine van de moeder als criterium te nemen hopen de onderzoekers om ook naar de doorwerkende effecten van migratie te peilen.
Dat is niet overbodig, want volgens Ides Nicaise, onderzoeker in economisch en sociaal beleid aan KU Leuven, spelen historische factoren wel degelijk een rol. “Toen er Maghrebijnse gastarbeiders in de mijnen kwamen werken, is er te weinig geïnvesteerd in integratie en opleiding. Zo groeiden vele kinderen van de tweede generatie al te vaak op in kansarme gezinnen. En die intergenerationele armoede weegt nog steeds door.”
Recente cijfers van Statistiek Vlaanderen tonen dat een op de vijf jongeren van de tweede generatie migranten vroegtijdig stopt met school. Dit voorjaar publiceerde het Steunpunt Werk van de Vlaamse overheid een trendrapport over kwetsbare groepen op de arbeidsmarkt. Daaruit blijkt dat de werkloosheid onder kortgeschoolden drie keer hoger ligt dan onder hooggeschoolden. Kortgeschoolden zijn ook vaker langdurig arbeidsongeschikt en hun opleidingsparticipatie ligt aanzienlijk lager. Met minder arbeidsinkomsten tot gevolg.
Kwetsbaar op woningmarkt
Die kwetsbaarheid van laagopgeleiden met een beperkt inkomen zet zich door op de woningmarkt. Een studie van 2022 van expert in huisvestingsonderzoek Sien Winters van het Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving in Leuven bevestigt dat het aantal betaalbaarheidsproblemen op de huurmarkt veel hoger ligt bij de lagere inkomens.
In 2018 besteedde de helft van de huurders in Vlaanderen meer dan 30% van zijn inkomen aan huisvesting. In Europa geldt die grens als een aanvaarde norm. Boven de 30% zit je in een precaire woonsituatie. En dat heeft een grote impact op de algemene gezinssituatie.
“Een gezond en betaalbaar onderkomen is de beste uitvalsbasis voor een beter leven.” Zo schrijft onderzoeker Geerdt Magiels in zijn boek over kinder- en kansarmoede: De kinderen van de rekening (2023). Want eens er meer dan 30% van het inkomen naar een woning vloeit, dan wordt de druk op het gezinsbudget al vlug erg nijpend. Wat op zijn beurt heel wat niet aflatende en chronische stress met zich meebrengt.
Dat toxische stress een impact heeft op de lichamelijke gezondheid is welbekend. Toch oogt het lijstje van lichaamsdefecten, waar mensen met armoedestress mee kampen, lang en eclectisch. Volgens Magiels gaat het om een toename van onder andere virale hepatitis, leverkanker, tandbederf en depressie. Maar ook op cognitief vlak berokkent die toxische stress schade.
Armoedestress in de klas
“Kinderen brengen die armoedestress van thuis mee naar de klas. En dat heeft een zware impact op hun IQ”, zegt Theo Vaes. Met zijn vzw ArmenTeKort probeert hij al meer dan tien jaar kansarmoede in Vlaanderen uit te roeien. Met vier principes als leidraad: het empoweren van mensen in armoede, zinvol werken, leerzekerheid en woonzekerheid. En die twee laatste zaken zijn volgens Vaes nauw verbonden.
“Normaal wonen zorgt voor gekwalificeerde leerlingen. In een precaire woonsituatie ontbreekt vaak de rust of stimulans om huiswerk te maken. Daarbovenop kampen kinderen in kansarme gezinnen door de stress met een slaaptekort. En dat alles leidt tot een lees-en leerachterstand.”
Al benadrukt Vaes dat er daarnaast een speciale inspanning vereist is om laagopgeleide ouders voldoende te informeren over de keuzemogelijkheden van hun kind. Kansarmoede blijft natuurlijk een veelzijdig gegeven. Zo zet ArmenTeKort ook in op de sociale dimensie. Met een buddywerking, waarbij kansrijke mensen een kansarm persoon leren kennen en stimuleren om zijn talenten te ontplooien en nieuwe mogelijkheden aan te grijpen.
Scheve verhouding
Toch heerst er wel een grote consensus onder de experts dat er niets wezenlijk zal veranderen zolang het bredere plaatje ongewijzigd blijft. In zijn boek pleit Magiels ervoor om de context te veranderen die de armoedestress in stand houdt. Het tekort aan duurzame en betaalbare huisvesting komt dan al snel in het vizier.
Volgens expert Sien Winters situeert het huisvestingsprobleem zich vooral in de scheve verhouding tussen het inkomen en de huurprijs. “Er zijn niet veel indicaties dat de huurprijzen op de private markt onredelijk uitvallen. Het is echt gewoon de verhouding die scheef zit.”
Een mogelijke oplossing zou kunnen liggen in een inkomensverhoging. “Want werken is soms niet voldoende. Het inkomen van een poetshulp kan ontoereikend zijn om alle kosten te dekken”, zegt Vancoppenolle. Een verhoging van de minimumlonen is een veelgehoorde oplossing. Naast de haalbaarheid daarvan blijft de vraag of zo’n verhoging zal volstaan om genoeg mensen onder de woonkostennorm van 30% te krijgen.
Zowel Theo Vaes als professor Winters zien meer heil in een uitbreiding van de sociale woonmarkt. Winters meent dat sociale huisvesting als reglementaire sector de meeste effectieve manier is om betaalbare en kwaliteitsvolle woningen te garanderen.
Vaes beklemtoont het rendement van sociale huisvesting op lange termijn. “Als je 400 euro per maand aan een sociale woning voor een gezin besteedt, dan kost dat 125.000 euro op 25 jaar. Maar als daardoor drie kinderen kunnen afstuderen, de arbeidsmarkt betreden en belastingen betalen of consumeren, dan levert het wel een veelvoud daarvan op voor de maatschappij.”
Sociale kost
De sociale wachtlijsten betekenen een gigantische maatschappelijke kost voor de volgende generaties: slechte woonomstandigheden verminderen het leerkrediet van kinderen. En kortgeschoolden vinden moeilijker werk en moeten vaker rondkomen van een uitkering of een karig loon. Met als gevolg dat het nog lastiger wordt om te ontsnappen aan die precaire woonsituatie.
Begin juli maakte Vlaams minister van Wonen Matthias Diependaele (N-VA) bekend dat eind vorig jaar 176.000 mensen wachtten op een sociale woning. Een lichte daling met het jaar ervoor, maar nog steeds een enorm aantal. En in Antwerpen, de Vlaamse stad met de hoogste kansarmoedecijfers, stonden eind vorig jaar meer dan 40.000 gezinnen op de wachtlijst. Een nieuw record.
In hoeverre de stagnerende kansarmoedecijfers op het conto van dat tekort aan sociale woningen valt te schrijven, is lastig berekenbaar. Maar zolang een grote groep mensen niet over een kwaliteitsvolle en betaalbare woonst kan beschikken, lijkt een significante en langdurige daling van de Vlaamse kansarmoedecijfers zeer onwaarschijnlijk.
