Vertraagde plannen met vage doelstellingen. Prioriteit geven aan de winst van de agrobusiness. België boekt weinig voortgang bij het aan banden leggen van voor mens en milieu schadelijke bestrijdingsmiddelen.
Zowel de federale als de Vlaamse Regering beloofde een ambitieus plan voor het terugdringen van het pesticidengebruik. Uit conceptversies die Apache inkeek, blijkt dat het vooralsnog bij mooie woorden blijft: ze bevatten weinig harde doelen en concrete maatregelen.
De Europese Commissie wil het risico en gebruik van bestrijdingsmiddelen tegen 2030 halveren. Maar België verzet zich tegen de voorgestelde rekenmethode en deadline. Intussen strooit België met noodtoelatingen voor middelen die elders in Europa verboden zijn, en neemt de druk op het waterleven door pesticiden in Vlaanderen toe in plaats van af.
Giftig bentazon
De hagelwitte vaten in de nabehandelingshal van drinkwaterbedrijf De Watergroep in De Blankaart bij Diksmuide glimmen alsof ze fonkelnieuw zijn. In hun binnenste filteren actieve koolfilters chemische stoffen uit het water. Dat is hard nodig om de zuiverheid van het drinkwater te garanderen. In de waterlopen waaruit De Blankaart put, zitten 31 pesticiden in concentraties die boven de drinkwaternorm liggen.
Twintig kilometer zuidelijker is afgelopen juli in de Bollaertbeek een piekconcentratie van de stof bentazon aangetroffen van bijna honderd keer de norm. Het is de stof die De Watergroep als eerste noemt, gevraagd naar chemicaliën waar ze last van heeft.
Dit onkruidbestrijdingsmiddel dat boeren onder meer gebruiken bij de teelt van knoflook, uien, erwten en bonen heeft al decennia een kwalijke reputatie. Begin jaren 80 waarschuwde het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) dat het zich nauwelijks aan bodemdeeltjes hecht, daardoor snel kan uitspoelen en zich via het grondwater verder verspreiden. Het RIVM gaf het nadrukkelijke advies geen toelating te geven aan het middel dat giftig is voor organismen die in het water leven, met langdurige gevolgen.
Enkele jaren later barstte de bentazon-affaire los. Gif in drinkwater Amsterdam kopte het Algemeen Dagblad op 20 maart 1988. Een jaar lang stonden de Nederlandse kranten vol met berichten over het middel.
“De productie van bentazon zal gestopt moeten worden”, vond de directeur van het Amsterdamse drinkwaterbedrijf. Producent BASF kwam in opspraak omdat het tientallen kilo’s van het goedje in de Rijn bleek te lozen. Het bedrijf drong de lozingen terug en de mediastorm ging liggen.
In 2016 deed het Europees Parlement een vergeefse poging bentazon te verbieden. Al is het intussen voor sommige teelten niet meer toegelaten, ruim vier decennia nadat het RIVM oordeelde dat het middel een bedreiging vormt, is het nog altijd een veelgebruikt middel.
De Europese Unie claimt het voorzorgsprincipe te huldigen, maar in praktijk volstaan sterke aanwijzingen voor schadelijkheid vaak niet om een middel preventief van de markt te halen.
De glyfosaat-saga laat opnieuw eenzelfde beeld zien. De Europese toezichthouder veegde bezwaren van wetenschappers bij de gehanteerde beoordelingsprocedure onder de mat. Hoewel er serieuze aanwijzingen zijn voor negatieve effecten voor het bodemleven en de menselijke gezondheid wil de Europese Commissie de toelating voor tien jaar verlengen.
België vertoont intussen weinig ambitie om voor de Europese troepen uit te lopen. In het federale regeerakkoord staat weliswaar de belofte “een ambitieus reductieplan voor pesticides” te realiseren, meteen voegt de regering eraan toe bijzondere aandacht te hebben voor de Belgische (landbouw)bedrijven “zodat deze niet in een concurrentieel nadelige positie worden gebracht”. Lees: we gaan in ieder geval niet strenger zijn dan Europa oplegt.
Te laat en te vaag
Met het beloofde ambitieuze plan wil het vooralsnog niet zo vlotten. Het Nationaal Actieplan voor de Reductie van Pesticiden (NAPAN) 2023-2027 is begin oktober nog niet publiek gemaakt. Tot voor kort was het benodigde budget niet gevonden.
Volgens verschillende bronnen was het feit dat het geld nog niet beschikbaar was te wijten aan minister van landbouw David Clarinval (MR). Die zou vorig jaar in het strategisch comité van de vier ministers die bij het pesticidenbeleid betrokken zijn – naast Clarinval Zakia Khattabi van Leefmilieu (Ecolo), Frank Vandenbroucke van Volksgezondheid (Vooruit) en Pierre-Yves Dermagne van Economie (PS) – de opdracht hebben gekregen bij de begrotingsbesprekingen budget te vragen, maar dat vervolgens niet gedaan hebben.
De woordvoerder van de minister laat weten dat deze weergave van zaken in zijn ogen “niet volledig correct is”. Zijn uitleg: “Zowel het advies van de Inspectie van Financiën als de begrotingsovereenkomst beperkten het plan tot wat kon worden bereikt met het huidige personeelsbestand in de administratie.” Intussen zou Clarinval de extra middelen voor volledige uitvoering ervan bij het huidige begrotingsconclaaf wél hebben gevraagd en gekregen.
“Het was vier jaar op voorhand al duidelijk dat het plan dit jaar moest starten”, zegt Heleen De Smet van de Bond Beter Leefmilieu. “De gang van zaken weerspiegelt hoe de overheid kijkt naar de urgentie van de problematiek.”
Clarinval laat zich ook regelmatig relativerend uit over het gevaar dat bestrijdingsmiddelen voor de volksgezondheid vormen. “Het toxicologische en epidemiologische onderzoek toont aan dat er een mogelijk verband zou kunnen bestaan tussen landbouwactiviteiten en langetermijneffecten, maar een duidelijk één-op-één oorzakelijk verband is allerminst aangetoond”, antwoordde hij in april 2022 op Kamervragen.
In een overzicht van de wetenschappelijke kennis over de effecten van bestrijdingsmiddelen op milieu en mens stelt het Europees Milieuagentschap dat er wel degelijk sterk bewijs is voor een verband tussen ontwikkelingsstoornissen bij kinderen en bepaalde pesticiden. De Nijmeegse Parkinson-specialist Bas Bloem oordeelt dat er meer en meer aanwijzingen zijn voor een relatie tussen deze hersenziekte en chemische bestrijdingsmiddelen.
Opvallend is ook dat de Belgische overheid in het Nationaal Actieplan voor Hormoonverstoorders erkent dat het merendeel van de naar schatting jaarlijkse gezondheidskosten van 4,4 miljard euro door hormoonverstoorders is toe te schrijven aan de blootstelling aan pesticiden.
Een conceptversie van het NAPAN die Apache in handen heeft, laat zien dat het weinig harde doelen en concrete maatregelen bevat. Bij de reductieplannen voor probleemstoffen rept het bijvoorbeeld van “voldoende reductie bekomen”. Op dit moment bestaan er voor zes stoffen dergelijke reductieplannen. Daarin is niet te vinden met welk percentage de overheid het aantal normoverschrijdingen in het oppervlaktewater wil terugdringen.
Voor bentazon, de stof waar het drinkwaterbedrijf in De Blankaart het meeste last van heeft, bestaat op dit moment nog geen reductieplan. “Het Belgische Erkenningscomité is momenteel wel de toelating aan het evalueren en overweegt een sterke beperking van het gebruik”, laat Maarten Trybou, het hoofd gewasbeschermingsmiddelen bij de federale overheid, weten.
Intussen trachten andere landen nu al het gebruik te beperken van het goedje dat er ook van verdacht wordt schadelijk te zijn voor ongeboren kinderen. Een verbod in bepaalde voor de drinkwaterwinning belangrijke zones geldt in Zwitserland sinds maart 2005. Sinds december 2021 is het middel in Nederland verboden in grondwaterbeschermingsgebieden.
Wijzen naar gewesten
De federale overheid is verantwoordelijk voor de toelating van pesticiden op de markt, de gewestelijke overheid ontfermt zich over het gebruik ervan. Om de drinkwaterwinning in onder meer De Blankaart te beschermen, zou Vlaanderen beschermingszones rond oppervlaktewateren kunnen vaststellen.
“Daar is al jaren sprake van, maar met die mogelijkheid is tot nu toe niets gedaan”, zegt Ann Carette, voormalig juridisch hoofd van de Vlaamse Milieumaatschappij en nu postdoctoraal onderzoeker aan de rechtenfaculteit van de Universiteit Antwerpen. “Het ligt politiek heel erg gevoelig om daar regels voor uit te werken. Producenten van pesticiden volgen met argusogen welke regelgeving gemaakt wordt. Er is een heel grote lobby tegen regulering voor de landbouwsector.”
Nederland legde in de nota Gezonde Groei, Duurzame Oogst voor alle gewasbeschermingsmiddelen vast dat het in 2023 het aantal overschrijdingen van de waterkwaliteitsnorm met 90% wilde hebben teruggedrongen ten opzichte van 2013. Dat de noorderburen zich hebben vastgepind op een ambitieus doel, wil natuurlijk niet zeggen dat ze dit halen. Maar de stip aan de horizon schept wel een verplichting en maakt ook zichtbaar of Nederland wel of niet op koers ligt. Bij het NAPAN is dat minder helder.
Nu kan de federale overheid naar de gewesten wijzen. Die zijn immers verantwoordelijk voor het gebruik van bestrijdingsmiddelen. Ook op het Vlaams Actieplan Duurzaam Pesticidengebruik 2023-2027 is het begin oktober 2023 nog altijd wachten.
In een conceptversie daarvan die Apache in bezit heeft, wemelt het van de onscherpe doelen. Neem de ambitie om de pesticidenvervuiling te verminderen van bronnen die voor drinkwater gebruikt worden. Daar staat als kritische succesfactor: “beschikbaarheid van de inventarisatie”.
“De doelen zijn nogal wishy-washy, niet gekwantificeerd”, zegt Ann Carette. “Als je een reductiedoel oplegt dat totaal onduidelijk is, hoe kan je dan verwachten dat dit een impact gaat hebben? Ik vind dat onbegrijpelijk, gezien alle problemen die we hebben in drinkwatergebieden.”
Strooien met noodtoelatingen
Niet alleen toont België weinig ambitie om het gebruik van pesticiden terug te dringen, ook maakt het gretig gebruik van een achterdeurtje in de Europese wet. Dat staat toe voor een periode van 120 dagen een niet-goedgekeurd middel toch in te zetten in een noodsituatie, zoals een plaag die de oogst bedreigt, en wanneer er geen alternatieven zijn.
De milieubeweging trok naar het Europees Hof van Justitie om de noodtoelatingen aan te klagen voor zaden die behandeld zijn met drie door Europa verboden neonicotinoïden, stoffen die ervan verdacht worden zeer schadelijk te zijn voor bijen.
Op een moment dat je zaait, kan je nog niet met zekerheid voorspellen dat zich later in het jaar een noodsituatie zal voordoen. En als je jaar na jaar dezelfde uitzondering geeft, kan je moeilijk spreken van uitzonderlijke omstandigheden, redeneerden de milieuorganisaties. Over de interpretatie van het arrest wordt nog steeds gesoebat, maar zeker is dat het Europees Hof een streep trok door de Belgische noodtoelatingen voor verboden neonicotinoïden.
Maarten Trybou kan er nog steeds niet over uit. “Wij waren heel erg verrast door de uitspraak”, zegt hij begin september in een gesprek in Brussel. “De landbouwers weten perfect als ze de suikerbieten gaan zaaien dat er later bladluizen gaan komen die virussen gaan meedragen. Zo’n zaadbehandeling is de meest efficiënte manier om dat aan te pakken en dat is perfect gerechtvaardigd vanuit ons standpunt om dat als een noodsituatie te beschouwen. Het is niet omdat het zich herhaaldelijk voordoet dat het geen noodsituatie is.”
Intussen heeft België sinds het arrest van het Europees Hof nog negentien noodtoelatingen uitgedeeld. Binnen de milieubeweging heerst daar verontwaardiging over. “Als duidelijk is dat een middel een risico inhoudt voor de biodiversiteit of de gezondheid, dien je het voorzorgprincipe te hanteren”, zegt Heleen De Smet. “Wanneer een middel verboden is door Europa moeten we heel hard zoeken naar alternatieven in plaats van steeds maar noodtoelatingen te blijven vragen.”
Meeste toegelaten pesticiden
De meeste van die noodtoelatingen dit jaar zijn voor de neonicotinoïde acetamiprid. In dit geval gaat het niet om een stof die helemaal verboden is, maar om toepassingen voor andere gewassen dan waarvoor het middel is toegelaten.
Acetamiprid – een stof die zeer persistent en giftig is – staat op de Europese lijst van Candidates for Substitution. Dit zijn stoffen die gevaarlijk worden geacht en waarvoor lidstaten bij marktoelating moeten onderzoeken of er echt geen alternatieven zijn. Maar in plaats van het gebruik ervan te beperken, strooit België met noodtoelatingen.
“Het zijn stoffen die zoals andere zijn toegelaten”, zegt Maarten Trybou over de Candidates for Substitution. “Ze combineren wel een aantal eigenschappen waardoor ze op die lijst terechtgekomen zijn. Als we er een toelating voor willen geven, moeten we eerst checken of er alternatieven zijn die veiliger zijn. Er staat nergens dat we die moeten verbieden.”
“Er zijn al zodanig weinig pesticiden beschikbaar voor de verschillende teelten voor de landbouwers in België dat we eigenlijk tot nu toe nog nooit zo’n vervanging hebben gedaan. We hebben altijd toelating verleend omdat er eigenlijk geen alternatieven zijn die veiliger zijn.”
Zodanig weinig pesticiden? Het relatief kleine België prijkt op plek zes van de Europese ranglijst van landen waar de meeste verschillende soorten bestrijdingsmiddelen zijn toegelaten. Nog hoger, op drie, staat België in de verkoop van gewasbeschermingsmiddelen per hectare landbouwgrond.
Recente vergelijkbare nationale cijfers zijn er niet, maar in Vlaanderen is het gebruik van pesticiden door boeren in de periode 2012-2020 gestegen. Ook is de belasting van het waterleven in die periode met 16% toegenomen.
De Europese Unie heeft juist de ambitie om het risico en het gebruik van pesticiden tegen 2030 te halveren. “Hoho, die doelstellingen zijn nog niet vastgelegd”, zegt Maarten Trybou. “Er is een voorstel van de Europese Commissie dat volop in onderhandeling is in de Raad en het Parlement. Het kan dat die doelstellingen sneuvelen omdat er geen consensus is. Iedereen gaat ervan uit dat de Green Deal een voldongen feit is en we dat moeten halen, maar de onderhandelingen zijn nog volop lopende.”
Ook Vincent Van Bol, de coördinator van het NAPAN die bij het gesprek zit, geeft aan dat België zich niet zonder slag of stoot bij de Europese ambities zal neerleggen. “De methodiek om die 50% te berekenen is voor ons niet aanvaardbaar. Ook is de termijn van 2030 veel te vroeg.”
Watergebrek door pesticiden
Intussen ligt de inname van water in De Blankaart honderdveertig dagen per jaar noodgedwongen stil. Het leeuwendeel van de innamestops gebeurt vanwege pesticiden.
“Door het samenspel van een cocktail van verontreinigende stoffen en droogte beginnen de concentraties soms te pieken”, zegt Carl Heyrman van AquaFlanders, de belangenbehartiger van de Vlaamse waterbedrijven. “Dit jaar niet, maar in de vijf jaar daarvoor zijn we in de zomer geconfronteerd met periodes van droogte die nooit gezien waren. Dat baart ons natuurlijk zorgen. Er moeten maatregelen getroffen worden om het in de toekomst te kunnen blijven bolwerken.”
De doelstelling van De Watergroep is tegen 2030 energieneutraal te zijn, voegt Kathleen De Schepper daar aan toe. “Dat betekent dat we alle energie die de gebruiken ook groen op onze eigen sites willen produceren. Maar we moeten ook het gebruik van energie naar beneden kunnen halen.”
Hoe meer chemicaliën het waterbedrijf uit het water moet vissen, hoe vaker het de actief-koolfilters bij een temperatuur van 1.000 °C moet laten schoonmaken. Dat kost sloten energie. “Je kan bijna alles uit het water halen”, zegt Heyrman. “Maar dan zit je met kostenstijgingen van het drinkwater en een ecologische voetafdruk die de hoogte in schiet. Dat willen we zeker niet.”
De Watergroep zet in op sensibilisering van de landbouwers in de omgeving. Soms is er een piek in de vervuiling doordat een boer zijn tank uitspoelt in de buurt van een waterloop. Er worden nu plekken opgezet waar land- en tuinbouwers hun tanks veilig kunnen vullen en schoonmaken. Dergelijke projecten leiden wel tot lokale successen, maar een algemene daling in de normoverschrijdingen ziet De Watergroep nog niet. Daarvoor zijn beleidsmakers in Brussel aan zet.
“In de Europese Kaderrichtlijn Water, artikel 7.3, staat dat je de kwaliteit van je intrekgebied altijd maar beter moet maken, zodanig dat je altijd maar minder moet zuiveren”, zegt Ann Carette. “Het is natuurlijk een probleem dat we daar niet in slagen. Ik vind het wel heel alarmerend dat het water regelmatig te vuil is om er schoon drinkwater uit te maken. De overheid zou echt een tandje moeten bijsteken om daar wat aan te doen.”
Stijn Over