Brengen we vrede dichterbij met recepten die historisch zowel hun deugdelijkheid als hun onvolkomenheden hebben bewezen? Met diplomatie, vredesmachten en gedemilitariseerde zones? Of moeten we verder durven dromen en nadenken over de structurele oorzaken van oorlog? Op zoek naar hoop en licht sprak Apache met Antwerps rector Herman Van Goethem, vredesactivist Ludo De Brabander en coördinator van de sociaalecologische denktank Oikos, Dirk Holemans over de weg naar vrede.
Recordoorlog
“Het aantal oorlogen breekt alle records”, zegt Ludo De Brabander van Vrede vzw. Hij steunt zich voor die uitspraak op cijfers van het Zweedse vredesinstituut, Stockholm International Peace Research Institute. “2021 was een recordjaar met 51 landen in oorlog. Vorig jaar steeg het dat aantal tot 56 landen en de telling voor 2023 lijkt even rampzalig.”
De oorlogsbeelden van Gaza en Oekraïne gaan dieper dan ons netvlies. “In Gaza is op korte tijd de kaap van 20.000 doden overschreden”, zucht De Brabander. “Volgens de New York Times vallen er in Oekraïne gemiddeld 328 doden per dag. Hoelang aanvaarden we dat nog?”
Grotendeels buiten beeld van de grote mediabedrijven blijft Afrika een belangrijke conflicthaard. “In Oost-Congo woedt een bijna vergeten conflict met zeven miljoen ontheemden. In Nigeria vallen ook heel wat doden. Weet de wereld dat?”, vraagt De Brabander zich af. Toch ziet hij desondanks enkele lichtpuntjes. “In Ethiopië en Eritreia was het dit jaar rustiger, maar ook die conflicten kunnen weer opflakkeren.” In het Midden-Oosten evolueert Jemen (heel) voorzichtig richting vrede.
Die vaststelling maakt van de vredesactivist allerminst een optimist. “2023 was geen vredevol jaar. Het militair-industrieel complex beleeft hoogdagen. De wereld spendeerde meer dan 2.000 miljard euro aan legers.”
Eerst verwerken
Voor rector Herman Van Goethem is elke oorlog even belangrijk, toch beroert Gaza de gemoederen bij de studentenpopulatie van zijn Universiteit Antwerpen het felst. Van Goethem onderschijft dat de universiteit normaal een geschikte debatplaats is. “Maar is een debat tussen Joodse studenten en studenten met een moslimachtergrond nu mogelijk? Beide groepen hebben pijn door dit conflict en moeten die pijn verwerken voor ze naar de andere kunnen toestappen. Was het op 11 mei 1940 bij het begin van de Duitse invasie mogelijk om een debat in ons land te organiseren?”
Van Goethem slaat niet toevallig een brug naar de Tweede Wereldoorlog. “Met de kennis van het verleden kijk ik bezorgd naar het heden.” Hij herwerkte zopas zijn boek over het oorlogsjaar 1942, over de Jodenvervolging en de collaboratie van het Antwerpse stadsbestuur. De draaischijf van Tom Lanoye en het verfilmde boek Wil, van Jeroen Olyslaegers, putten gretig uit die bron. Het werk leert vooral dat, zoveel jaren na datum, ook Vlaanderen nog steeds aan verwerking moet doen.
De historicus speelde een grote rol bij de oprichting van de Dossinkazerne, de plek waar 25.490 Joden en 353 Roma op transport naar Auschwitz-Birkenau werden gezet. “Een aantal vredesactivisten pleitte ervoor om de slachtoffers te instrumentaliseren. Daarom koos ik ervoor om het opzet te depolitiseren en het over massageweld te hebben. De tentoonstelling opent met een pestfilmpje. Ja, dat heeft alles met de Holocaust te maken. In het museum zie je hoe een individu, of een groep, of een hele gemeenschap verpletterd kan worden door massageweld. Ik hoop dat wat een mens in de Dossinkazerne voelt, in zijn bewuste of onbewuste opgenomen wordt. Veel is dat niet, maar het is heel hard nodig.”
Diplomaat
Niemand is immuun voor een spiraal van geweld. Dat bewees het fragment dat Van Goethem in Alleen Elvis blijft bestaan toonde over het laatste uur van de Roemeense dictator Nicolae Ceausescu en zijn vrouw. “Ze werden geëxecuteerd op 25 december, de geboorte van Christus. Ceausescu was de antichrist, de verpersoonlijking van het kwaad. In 1989 zaten we samen met mijn schoonfamilie Kerstmis te vieren. Het bericht van zijn dood kwam binnen en mijn schoonbroer en ik hieven het glas op zijn ondergang. Wij dronken het bloed. Hoe erg van ons. Zeker als je achteraf de beelden van het schijnproces ziet. Als je het zondebokmechanisme herkent, dan kan je afstand nemen van wat er gebeurt. Hopelijk laat je je dan niet meeslepen.”
Naast historicus is Van Goethem ook jurist. “Publiek en internationaal recht zijn mijn dada. Daar komen de meta-vragen aan bod. Hoe buig je grote conflicten om zodat mensen opnieuw vreedzaam samenleven?”
Hij noemt zich geen vredesactivist, eerder een diplomaat. “Hoe pak je een staakt-het-vuren aan? Met wie praat je? Is Hamas een gesprekspartner? In het verleden zag ik figuren als Herman Van Rompuy en Willy Claes, door hun informele contacten, oplossingen vinden op het wereldtoneel.”
Ludo De Brabander werkte de afgelopen weken aan een boek over Gaza dat eind januari verschijnt. “Ik ben niet neutraal. Ik kies partij voor degene wiens zelfbeschikkingsrecht wordt vertrappeld”, zegt hij. “Dat was zo voor de Zuid-Afrikanen onder apartheid. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de Sahrawi, een Bedoeïenenvolk in de Westelijke Sahara en de Koerden.”
Een grote groep conflicten heeft een socio-economische oorzaak. “Bijvoorbeeld terreurorganisatie Boko Haram in de Sahellanden. Mensen worden niet zozeer lid om religieuze redenen, eerder omdat ze dan toegang hebben tot essentiële basisbehoeften, ook al moeten ze daarvoor roven. Boko Haram is ook een product van de klimaatverandering. Door het zinkende Tsjaadmeer verliezen veel mensen hun jobs in de visserij en in de landbouw.”
Conflictbrengers
Zo samengevat lijkt de wereld een oord vol kommer en kwel. Wat is er nodig om er een betere plek van te maken? “Verbeelding”, zegt Dirk Holemans. “Als we samen geen betere samenleving verbeelden, kunnen we die niet realiseren.” Het is de eerste zin van het inspirerende boek Omgroei, dat hij samen met Lara Ferrante en Elze Vermaas schreef. “Oneindige groei op een eindige planeet is niet langer mogelijk. Met omgroei, of degrowth bieden we een alternatief voor een veilige en rechtvaardige wereld.”
Het eerste deel van het boek is bewust fictie. “Elke Belg verbruikt ongeveer dertig ton grondstoffen per jaar, wetenschappers schatten een duurzaam niveau op hoogstens acht ton. Voor die daling hebben we een radicale kanteling nodig. Zonder verbeelding lukt dat niet. We moeten opnieuw groot en ambitieus durven denken. Dromen zelfs. Bij het begin van de industriële revolutie in de negentiende eeuw moesten arbeiders zeventig uren per week werken. Door breed protest kromp de werkweek tot veertig uren. Wat een sprong! Nu dertig uren voorstellen lijkt dan helemaal niet zo radicaal.”
Holemans vertelt ook het koloniale verhaal. “Onze huidige economie heeft bijzonder veel energie en grondstoffen nodig. We hebben een extractieve economie die al vijfhonderd jaar aan roofbouw doet. Die steunt op de uitbuiting van de natuur en de mensen, vooral in het globale Zuiden, maar ook hier.”
Die manier van handelen ligt aan de basis van heel wat geopolitieke conflicten. “Bijvoorbeeld de oorlog in Oekraïne kan je niet los zien van de enorme rijkdommen die daar onder de grond zitten.”
Hoeveel is genoeg? Die essentiële vraag moet je volgens Holemans stellen als je het wil hebben over vrede. “Zo lang wij op vele plekken in de wereld de plaatselijke gemeenschappen verstoren om daar energie en grondstoffen te halen, zijn we geen vredesbrengers, maar conflictbrengers.”
Schepping
Holemans verwijst naar de Environmental Justice Atlas die alle conflicten over grondstoffen waar lokale gemeenschappen het slachtoffer van zijn documenteert. “Tot op vandaag zijn er bijna vierduizend conflicten gerapporteerd. Daar lees je bijvoorbeeld hoe Total op vijftig plekken in de wereld zorgt voor conflicten.”
In Omgroei zit dan ook een stevig dekoloniserend luik, via een interview met sociolinguïst Sibo Rugwiza Kanobana en een straf citaat van de Martinikaans-Franse psychiater, filosoof en revolutionair Frantz Fanon. In 1961 schreef hij: “De schuld die kolonialisme en imperialisme hebben aan ons is niet vereffend nadat ze zich uit onze gebieden hebben teruggetrokken. De rijkdom van de imperialistische naties is ook onze rijkdom. Europa is letterlijk de schepping van de Derde Wereld.”
In een opiniestuk in het Nederlandse NRC Handelsblad maakte onderzoeker Anne-Lot Hoek alvast de Nederlandse rekening. “Nederland behaalde meer dan 103 miljard euro aan financiële voordelen bij de soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië in 1949, tegenover 16 miljard euro aan Marshallhulp. Soekarno droeg meer bij aan de Nederlandse wederopbouw dan Marshall, ten koste van een jonge Aziatische natie.” Met welk moreel leiderschap kan een land als Nederland dan over eender welke oorlog in de wereld spreken, vraagt Hoek, de auteur van Strijd om Bali.
Transgenerationeel
Wie durft een gelijkaardige financiële en morele rekening voor België maken? Sibo Rugwiza Kanobana durft alleszins racisme, kolonialisme en kapitalisme met elkaar te verbinden in soms harde, confronterende bewoordingen. Verbeelden is ook ongemakkelijke waarheden durven uitspreken.
Moeten witte mannen bang zijn? “Je krijgt mensen mee in de nieuwe coalitie door hen duidelijk te maken dat het probleem systemisch is en niet persoonlijk”, zegt Kanobana in Omgroei. “Ik probeer altijd het systemische karakter van racisme en hoe dat samenhangt met politieke en economische processen uit te leggen. (…) Het probleem is niet dat je een witte man bent, maar wel welke waarden we toeschrijven aan je witte mannelijkheid. Het is geen aanval tegen witte mensen. Het gaat juist over zoeken hoe we solidariteit kunnen opbouwen. Hoe kan je zien dat mijn probleem ook jouw probleem is? En dat jij mij niet moet redden, maar dat we samen moeten werken.”
Herman Van Goethem is close met Christophe Busch. De directeur van het Hannah Arendt Instituut stelt dat er een duivel in elk van ons zit. “Christophe focust op het individu”, zegt Van Goethem. “Ik bekijk het ook transgenerationeel. Een kind dat misbruikt werd, heeft later kans om zelf dader te worden. Slechte mensen kunnen goede kanten hebben. Wanneer Dutroux ontsnapt, gaat hij op zoek naar zijn zoon. Mooi toch?”
“We hebben een eredoctoraat gegeven aan Izzeldin Abuelaish, een Palestijnse arts die in 2009 zijn drie dochters verloor, gedood door een tank van het Israëlische leger. Hij schreef een boek: I shall not hate. Bovenmenselijk is dat.”
Zwak genoeg
Durft ook Ludo De Brabander dromen? “Waarom meegaan in de absurditeit van de wapenwedloop? Het is een utopie, maar ik geloof in de volledige demilitarisering van de wereld. De 2.000 miljard voor militaire uitgaven mag in het Klimaatfonds. Geef het geld uit aan de basisbehoeften van mensen. Op die manier ontmijn je conflicten. Het is allemaal zo logisch en dus absurd dat het niet gebeurt.”
Herman Van Goethem noemt zich niet van de softe kant: “Het zijn wel schone idealisten die zich geweldloos laten overrompelen. Israël heeft recht op zelfverdediging. Ze moeten dat wel binnen de juridische context doen. Israël moet binnen het kader van de mensenrechten en het oorlogsrecht opereren.”
Dirk Holemans blijft principieel een gewetensbezwaarde en parafraseert ter bedenking uit Utopia van Thomas More. “Elk land moet een leger hebben dat sterk genoeg is om zich te verdedigen maar zwak genoeg om geen ander land aan te vallen.”
