Nee, Natuurpunt is niet grootste bedreiging voor schaarse landbouwgrond

De moeilijke toegang tot landbouwgrond was een van de vele grieven die weerklonk tijdens de boerenprotesten van afgelopen weken. Ook de politiek, en zeker CD&V, deed een duit in het zakje.

Nadat voormalig minister Wouter Beke (CD&V) zondag (4/2) hekelde "dat zelfs overheden landbouwgrond opkopen om er natuur- en recreatiegrond van te maken", deed zijn partijvoorzitter Sammy Mahdi er twee dagen later nog een schepje bovenop. Mahdi wil niet langer dat verenigingen zoals Natuurpunt, of het Agentschap voor Natuur en Bos met publieke middelen landbouwgrond aankopen. CD&V wil ook niet dat er nog landbouwgrond herbestemd wordt.

CD&V vergist zich van vijand. Het zijn kapitaalkrachtige Vlamingen die rechtstreeks met landbouwers in concurrentie gaan. Dat blijkt uit een analyse van het beschikbare cijfer- en studiemateriaal.

Wat zeggen de cijfers ?

Ruim 45% van de oppervlakte van het Vlaams Gewest wordt (op papier) gebruikt als akker- en grasland, goed voor bijna 620.000 hectare. Dat blijkt uit cijfers van het Agentschap Landbouw en Visserij.

Voor het laatste Ruimterapport Vlaanderen becijferde het Vlaamse Departement Omgeving dat 30,5% van de Vlaamse oppervlakte als akker gebruikt wordt en 20,4% als grasland. In die laatste categorie zit ook 'natuurlijk grasland' dat niet door landbouw wordt gebruikt, wat meteen ook het verschil tussen die twee cijfers verklaart. 

Uit cijfers over het landgebruik in Vlaanderen blijkt dat er in 2022 ongeveer evenveel akkerland was als in 2013. De oppervlakte aan grasland dat gebruikt wordt voor landbouw daalde wel met anderhalf procentpunt.

In Vlaanderen is ruim 783.000 hectare bestemd voor landbouw. Nochtans stond in het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen in 1997 een streefcijfer van 'slechts' 750.000 hectare. In dit plan is ook 150.000 hectare voor natuur voorzien, terwijl Vlaanderen momenteel slechts 130.600 hectare natuur telt. In Vlaanderen is op dit moment 45.000 hectare als bos bestemd, terwijl de ambitie op 53.000 hectare lag.

De naakte cijfers tonen dat er dus nog bijna 28.000 hectare natuur en bos extra bestemd moet worden. Waar die natuur en die bossen komen, zal de komende jaren ongetwijfeld voer voor discussie worden.

Amper natuur en bos op landbouwgrond

Maar, het is niet omdat een grond voor landbouw bestemd is, dat die grond ook daarvoor gebruikt wordt. Landbouwers gebruiken zowat 44.000 hectare grond in gebieden die eigenlijk voor natuur of bos bestemd zijn. Tegelijk wordt zowat 30.000 hectare grond voor landbouw gebruikt terwijl die in woon, industrie- of recreatiegebied ligt.

Omgekeerd ligt 'slechts' 15.000 hectare natuur (met een beheerplan) in voor landbouw bestemd gebied, blijkt uit cijfers van de Vlaamse overheid die het kabinet van omgevingsminister Zuhal Demir (N-VA) ter beschikking stelt. Op net geen 2% van de landbouwgrond staat dus natuur.

De Vlaamse Regering van toenmalig minister-president Yves Leterme (CD&V) besliste eind 2005 om de bestemming van 538.000 van de 750.000 hectare grond definitief vast te leggen als 'herbevestigd agrarisch gebied'. De resterende landbouwgrond kan eventueel voor iets anders dan landbouw gebruikt worden.

Die afbakening gebeurde met een omzendbrief en is bijgevolg niet juridisch afdwingbaar. Bovendien zijn er zowel in het 'herbevestigd agrarisch gebied' als in het 'niet-herbevestigd agrarisch gebied' nog veel mogelijkheden om toch zonevreemde functies uit te voeren.

In het 'herbevestigd agrarisch gebied', waar landbouwgrond sinds 2006 enkel na compensatie van functie kan wijzigen, blijkt bovendien slechts 1.511 hectare of 0,2% onder natuurbeheer te staan.

Virtueel landbouwland

Het is duidelijk dat in Vlaanderen slechts beperkt 'landbouwruimte' ingenomen wordt voor natuur- en bosontwikkeling. Al wil dit niet zeggen dat landbouwers in nabijgelegen landbouwgebieden geen druk ervaren door natuurontwikkeling. Bijvoorbeeld in de vorm van extra beperkingen op vlak van teelten en bemesting, wat een opbrengstverlies kan betekenen.

Maar wat zorgt dan wel voor druk op de beschikbaarheid van landbouwgrond?

ILVO-onderzoeker Anna Verhoeve lanceerde in 2017 de term 'virtueel landbouwland'. Een uitgebreide analyse van het ruimtegebruik leerde dat ruim 15% van de landbouwgrond voor iets anders dan landbouw gebruikt wordt.

Hoe dit doorgaans komt? Kapitaalkrachtige burgers en ondernemingen kopen landbouwgrond voor hun hobbydieren of om een grote tuin aan te leggen. "De inname van landbouwgrond om natuur en bos te ontwikkelen is van een geheel andere orde dan de inname voor de ontwikkeling van weilanden voor hobbydieren of tuinen", zegt Verhoeve.

"Alles wijst trouwens op een verdere toename van dit percentage, maar de analyse is momenteel nog bezig. Door de optelsom te maken van veel kleine oppervlaktes kom je op veel ruimte. Dat zorgt bovendien voor druk op de prijs van en op de toegang tot gronden voor zowel landbouw als voor natuurontwikkeling."

Volgens Verhoeve zijn er wel initiatieven van bijvoorbeeld regionale landschappen voor een meer natuurlijke paardenhouderij met soortenrijke graslanden. Al wijst de onderzoeker erop dat er geen natuur- of landbouwdoelen behaald worden in residentiële ontwikkelingen van niet-landbouwers.

Verhoeves gevalideerde cijfers zijn niet terug te vinden in data die de Vlaamse overheid publiceert, omdat die laatste een andere rekenmethode gebruikt. In het Landbouwrapport 2024 wordt wel de bestemming vergeleken met het effectieve gebruik. Daaruit blijkt dat gemiddeld 23,5% (of 184.000 hectare) van de landbouwgrond niet gebruikt wordt voor landbouw. Een onderzoek van Verhoeve toont zelfs uitschieters tot 30% in de provincie Antwerpen.

Harde conclusies wil het Agentschap Landbouw en Zeevisserij over het gebruik van landbouwgrond nog niet maken, aangezien er een onderzoek loopt om het niet-landbouwgebruik in kaart te brengen. Los daarvan, toonde Apache eerder dat industriëlen en investeerders landbouwgrond opkopen, al ontbreken ook daarover wetenschappelijke data.

Schuren worden kantoren

Niet alleen de belangrijkste oorzaak van de druk op beschikbare landbouwgrond (en bijgevolg ook de prijs) is dus gekend, ook een mogelijke oplossing ligt binnen het bereik. "In Vlaanderen kan iedereen landbouwgrond kopen, zonder enige beperking", zegt Verhoeve. "Nochtans kan niet iedereen een stuk bedrijventerrein kopen."

"In Frankrijk kunnen enkel professionele landbouwers gronden aankopen", geeft Verhoeve als voorbeeld. Onderzoek naar de impact van sterke overheidsregulering op de markt van landbouwgronden toont voor Frankrijk wel degelijk dat prijzen dalen.

Verhoeve wijst erop dat eigenaars tal van – voornamelijk financiële – redenen hebben om hun gronden niet door landbouwers te laten gebruiken. "Ze verkiezen dan een overeenkomst af te sluiten met particulieren die bijvoorbeeld een perceel gebruiken voor het houden van hobbydieren."

Ook het soepele Vlaamse beleid rond ruimtelijke ordening zorgt voor extra stijging van de waarde van gronden op het platteland. Dat komt door de zogenaamde zonevreemde functiewijzigingen. Die maken het sinds 2003 mogelijk om leegstaande hoeves of verlaten landbouwgebouwen ook voor kantoren, opslag van materiaal of horeca te gebruiken. En dit maakt op zijn beurt de omliggende landbouwgronden interessanter voor kapitaalkrachtige kopers.

In die gevallen is er geen sprake van 'druk door natuurontwikkeling'. Anna Verhoeve wijst erop dat in 'herbevestigd agrarisch gebied' geen natuur ontwikkeld wordt, terwijl daar wel sprake is van een sluipende verstedelijking door schuren die kantoren worden. "Je mag in herbevestigd agrarisch gebied een weiland voor hobbydieren kopen, dus je krijgt een uitholling van binnenuit."

'Natuurpunt koopt marginale gronden'

Hebben verenigingen als Natuurpunt en overheden niet veel meer geld dan wat landbouwers kunnen neertellen voor de aankoop van landbouwgrond? Een hectare landbouwgrond kost in Vlaanderen gemiddeld ruim 66.000 euro. Gemiddeld stegen de prijzen de afgelopen vijf jaar ook met 22%, zo blijkt uit de laatste Landbouwbarometer van de notarisfederatie Fednot.

De Vlaamse overheid geeft wel subsidies om gronden aan te kopen om er een 'natuurreservaat' van te maken. Maar dit subsidiesysteem stimuleert in elk geval niet om hoge prijzen neer te tellen voor landbouwgrond, blijkt uit het reglement. Voor de eerste 10.000 euro per hectare voorziet de overheid 90% subsidies. Per bijkomende 5.000 euro daalt het subsidiepercentage telkens met 10%.

Alles wat meer kost dan 50.000 euro per hectare wordt niet gesubsidieerd. Met andere woorden: als je 50.000 euro zou neertellen voor de aankoop van een hectare grond die in natuurbeheer komt, krijg je daar de helft subsidies voor, de andere helft moet je met eigen middelen zien te betalen.

Voor gronden die aangekocht worden binnen de Blue Deal of voor bosuitbreiding is de regeling enigszins voordeliger. Dergelijke aankopen worden voor 90% gesubsidieerd tot maximaal 55.000 euro per hectare. Alles wat meer kost, moeten initiatiefnemers zelf bekostigen.

"Dit systeem zet misschien iets minder aan tot goedkoper kopen, maar de steun is nog altijd weinig in vergelijking met gangbare landbouwprijzen", zegt Noah Janssen, directeur Natuurbeheer bij Natuurpunt. "Bovendien koopt Natuurpunt geen goede landbouwgronden, of heel uitzonderlijk, maar in de feiten enkel marginale gronden."

De grootste terreinbeherende vereniging van Vlaanderen wijst er ook op dat gronden ook enkel in der minne aangekocht worden. "Het zal dus niet aan natuurverenigingen liggen dat prijzen van landbouwgronden stijgen", stelt Janssen.

Bovendien moeten met subsidies aangekochte gronden ook als 'natuurreservaat' beheerd worden. De subsidieregeling geldt niet alleen voor de zogenaamde terreinbeherende verenigingen, maar voor alle rechtspersonen en natuurlijke personen die minstens één 'natuurreservaat' bezitten. Private grondbezitters kunnen er met andere woorden ook gebruik van maken.

Zeer slecht gesteld met biodiversiteit

Dat er nog werk aan de winkel is om meer te investeren in diverse natuur in Vlaanderen, toont de evaluatie van het milieubeleid.

In september 2022 oordeelde de Europese Commissie dat het niet goed gesteld is met de biodiversiteit in België. "Meer dan 95% van de habitats verkeren namelijk in een ongunstige conserveringsstatus", staat in het landenrapport. "Daarnaast is de situatie van de bossen zeer ernstig."

Bovenop de deplorabele staat van de natuur in Vlaanderen is ook de versnippering een groot probleem. Bijna 90% van de natuurclusters in Vlaanderen is kleiner dan een hectare en 27% van de totale oppervlakte natuur is verdeeld over gebiedjes die kleiner zijn dan tien hectare. Er is dus nood aan grote aaneengesloten gebieden. Bovendien is de verdeling van natuurgebieden in Vlaanderen ongelijk verspreid.

De boodschap rond natuurherstel is in het laatste Natuurrapport 2023 van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek is dan ook heel duidelijk. "Hoewel de perceptie vaak anders is, zijn natuur en landbouw objectieve bondgenoten in een duurzaam beheer van het landschap en natuurlijke processen", merken de wetenschappers op, maar "het ontbreekt aan een gezamenlijk verhaal dat de verschillende actoren kan enthousiasmeren".

Dat natuur en landbouw geen tegenpolen hoeven te zijn, toont de agro-ecologische boerenbeweging al langer. Ook zij kaarten de moeilijke toegang tot grond aan. Een van de drie speerpunten in de petitie Goe boeren – Goe betaald van Boerenforum luidt: "Alle landbouwgronden in handen van boeren die voedsel produceren."

Het voorstel van CD&V vindt de organisatie "gratuit". "Moeten we de boeren en de natuurbeweging nog meer tegen elkaar opzetten? Dit voorstel gaat niet over de kern van de zaak", zegt Wim Moyaert (Boerenforum). "Als we willen dat boeren beter boeren, dan moeten ze vooreerst beter betaald worden."

"Ik hoop daarnaast wel dat CD&V en ook N-VA er een punt van maken om landbouwgebied duidelijk af te bakenen en te respecteren wat ingekleurd is. Als er ergens grond voor landbouw bestemd is, dan moet die dienen voor landbouwers om er voedsel op te produceren, net zoals natuur zijn bestemming moet behouden en niet meer mag ingenomen worden door industrie, woningen of wegen."