De protestacties van de boeren in België gingen de afgelopen week onverminderd door, zelfs na het bereiken van een akkoord. Een van hun grieven is dat ze het gevoel hebben dat hun belangen achterblijven in vergelijking met natuurbescherming in het overheidsbeleid, dat onder meer voorziet in de aankoop van landbouwgrond om ze tot natuurgebieden om te vormen.
In een radionieuwsbulletin meldde reporter Sanne Baeck dat de boeren de politici verwijten dat ze "polariseren tussen landbouw en natuur" – een opmerkelijke zinswending, die de situatie nauwkeuriger beschrijft dan op het eerste gezicht lijkt.
De term 'polarisering' wint de laatste jaren aan populariteit, omdat hij zeer goed de toenemende erosie van de kunst van het politieke compromis over een breed scala aan onderwerpen beschrijft, de niet aflatende nadruk op ideologische tegenstellingen (vaak amper verbonden met de traditionele waarden van de politieke families) en, ten slotte, identiteitspolitiek.
Deze trend valt extra op in landen waar het politieke leven wordt gedomineerd door twee partijen, die zich hebben ontwikkeld tot extreme tegenpolen. Maar zulke polaire tegenstellingen komen overal voor, niet alleen in de partijpolitiek.
Bij de keuzes waar we elke dag voor staan, moeten we vaak een afweging maken. Wanneer er geld of tijd aan verschillende doeleinden kan worden besteed, moeten we bepalen hoeveel er naar elk doel moet gaan. Een beetje meer voor het ene doel betekent een beetje minder voor een ander: als we meer geld willen uitgeven aan uit eten, moeten we bijvoorbeeld minder naar de bioscoop gaan, of als we meer vrije tijd willen, kunnen we ervoor kiezen om parttime te werken (en dan wel minder geld te verdienen).
In andere situaties moeten we een keuze maken tussen twee elkaar uitsluitende opties, die beide voor- en nadelen hebben. Als er uiteindelijk twee geschikte mogelijkheden overblijven voor het huren van een flat of een huis, kan de ene dicht bij het openbaar vervoer liggen, maar aan een drukke doorgangsweg; terwijl de andere in een rustige doodlopende straat gelegen is, maar vanwaar het een fikse wandeling is naar het station.
We moeten ons dan afvragen waar we het meest (of net niet) van houden: van rust of van transportmogelijkheden (of van stevige wandelingen bij elk weertype, of van het lawaai van verkeer, de hele dag door).
Afstandelijke tegenpolen
Maar we worden soms ook geconfronteerd met een derde categorie van beslissingen, waarbij beide opties (de facto) tegenpolen zijn, en we ze toch allebei nodig hebben. Dit noemt men polariteiten. Meestal hebben ze te maken met hoe we omgaan met brede doelstellingen, waarden of ambities.
We hebben bijvoorbeeld stabiliteit nodig in ons leven, maar streven ook naar verandering; we willen onze individualiteit uitdrukken en ernaar leven, maar we horen ook graag ergens bij. (Je zou zelfs kunnen zeggen dat we soms onze taart willen hebben én ze ook willen opeten).
Zulke polariteiten worden ook wel wicked problems (kwaadaardige problemen), paradoxen of dilemma's genoemd, wat hun lastige aard illustreert. Je kunt ze niet oplossen door een afweging te maken tussen de twee tegenpolen, omdat er geen wisselkoers bestaat die we kunnen achterhalen. Ze staan ook niet los van elkaar, maar zijn wederzijds afhankelijk: je kunt niet de ene als oplossing kiezen en de andere negeren.
Het is niet of/of, maar en/en. De protesterende boeren waren mogelijk niet helemaal bekend met dit ietwat obscure concept uit de beslissingswetenschap, maar ze wezen toch haarfijn naar de netelige kwestie waarmee de Belgische regeringen geplaagd zitten. Landbouw en natuur zijn allebei belangrijk, en ze tegelijkertijd beheren is een polariteit.
En dat kan een hele uitdaging zijn. Om beter te begrijpen waarom en hoe kan een metafoor helpen: ons lichaam heeft zuurstof nodig, dus moeten we inademen, en het moet kooldioxide uitademen, en daarvoor moeten we uitademen. Als we bewust zouden moeten beslissen exact wanneer we in- of uitademen, dan hebben we te maken met een echte polariteit.
Het eerste probleem is dat we dit niet in de gaten hebben, en zoeken naar de optimale balans tussen in- en uitademen, waarbij we ons ademhalingsritme instellen op basis van onze huidige behoefte aan zuurstof en de hoeveelheid CO2 in ons lichaam die moet worden afgevoerd. Zodra echter onze omstandigheden veranderen, zal onze behoefte aan zuurstof stijgen of dalen en is dat vastgestelde ademhalingsritme niet langer geschikt. We hebben te maken met een dynamische kwestie, die niet kan worden aangepakt met een statische oplossing.
Het tweede probleem is dat onze aandacht gaat naar slechts een van de polen. Stel je voor dat je aan het zingen bent en je enige bekommernis is genoeg adem te produceren om een hele lange frase te zingen, zoals bijvoorbeeld Bill Withers die Ain't no Sunshine zingt (vanaf ongeveer 0:52), of een jodelende Thijs van Leer in Hocus Pocus van Focus (vanaf ongeveer 4:02).
Gelukkig kunnen zangers (en wij allemaal) vertrouwen op ons autonome zenuwstelsel om onze ademhaling te regelen, en als we ermee knoeien in te grijpen om de polariteit te beheersen. Zonder dat systeem zouden we zangers als deze twee heren wellicht met alarmerende regelmaat dood zien vallen.
Polariteitsdenken
Beleidsvorming staat voor soortgelijke uitdagingen. Als het spanningsveld tussen de behoeften van de boeren en die van natuurbehoud niet wordt gezien als een polariteit, maar als een gewoon probleem dat moet worden opgelost, zullen ministers data-analisten de opdracht geven om beleidsvoorstellen te formuleren. Dat zouden ongetwijfeld mooie voorstellen zijn, die perfect aansluiten bij de behoeften van vorig jaar, maar inmiddels helaas volledig achterhaald zijn.
Nog ergerlijker zou het zijn als, zoals zo vaak, wie of wat het meeste lawaai maakt het beleid het sterkst beïnvloedt. Ministers luisteren dan vooral naar hun electorale aanhangers of de meest effectieve lobbyisten voor gevestigde belangen, en beschouwen het overeenkomstige doel als het enige dat telt.
Die benadering lijkt dan een tijdlang te werken... tot de spanning tussen die benadering en de andere pool uitbarst. Je ziet meteen hoe, als het beleid lange tijd bijna exclusief gericht is geweest op natuurbescherming, gedreven door de publieke opinie, activisten en misschien zelfs ideologische agenda's de belangen van een kleine maar belangrijke groep – de boeren – in de vergeethoek kunnen raken.
Een betere manier om met polariteiten om te gaan werd ontwikkeld door organisatiepsycholoog Barry Johnson. De woorden van F. Scott Fitzgerald indachtig – "Uw intelligentie is pas werkelijk hoog wanneer u in staat bent om twee gedachten in uw geest vast te houden die lijnrecht tegenover elkaar staan, en toch redelijk te blijven denken" – gaat die ervan uit dat de twee tegengestelde doelen tegelijkertijd en gelijkwaardig moeten worden overwogen.
De sleutel bestaat erin er rekening mee te houden dat te veel focus op doel A (natuurbescherming) tot angst leidt dat doel B (de boerenbelangen) bedreigd wordt. Bij het maken van keuzes om doel A te ondersteunen – of het nu om kleine aanpassingen gaat, of om grote interventies – moeten daarom eerst de opties die beide doelen dienen, of die doel B niet belemmeren, voorrang krijgen.
Als dat niet mogelijk is en het andere doel werkelijk in gevaar dreigt te komen, moeten er verzachtende maatregelen worden genomen. De cyclus gaat dan verder met het bepalen van stappen om doel B te ondersteunen en omgekeerd met het aanpakken van eventuele bedreigingen die deze vormen voor doel A. En zo wordt de continue lus gesloten.
Moderne organisaties staan overigens ook bol van polariteiten: centralisatie én decentralisatie, kostenverlaging én kwaliteitsverbetering, loyaliteit én tegendraadsheid. Deze zijn niet minder een uitdaging dan die bij de overheid. Natuurlijk wil geen enkele organisatie dat haar personeel niet loyaal is, maar te veel nadruk op getrouwheid kan leiden tot conformiteit en groepsdenken.
Dissidentie die het status quo in vraag stelt is essentieel voor innovatie en verbetering, maar mag niet tot anarchie leiden. De perfecte dosering van elk van beide uitwerken heeft echter geen enkele zin, en focussen op het ene tot het andere onhoudbaar wordt, is ook niet de juiste aanpak.
Beter is het dat spanningsveld te erkennen als een polariteit, en het als dusdanig te behandelen, met een constant oog op het cultiveren van zowel loyaliteit als tegendraadsheid in het gedrag van de werknemers, en het voortdurend navigeren tussen de positieve en negatieve kanten van elk van de twee doelen.
En in je eigen privéleven? Wil je meer slapen én later naar bed gaan (of vroeger opstaan)? Wil je een goede indruk maken op je werk door meer uren te maken én meer vrije tijd hebben? Denk je dat het leuk zou zijn om dingen met het gezin te doen én ook wat tijd voor jezelf te hebben? Misschien kan ook daar polariteitsdenken helpen.
