Toch waren er meer genuanceerde stemmen, zoals in het overlijdensbericht van The Economist, waarin Scalia beschreven wordt als iemand die diep begaan is met de letter van de wet, zelfs als dat betekent dat het verbranden van de Amerikaanse vlag niet ongrondwettelijk is, en dat de rechten van criminelen en terroristen gevrijwaard blijven. Ook Cass Sunstein liet een andere klok horen. Sunstein is vooral bekend als autoriteit in de toepassing van de gedragseconomie in beleidsvoering, maar hij is ook een prominent jurist die aan de progressieve kant van het politieke spectrum wordt gesitueerd. Hij schetst niet alleen Scalia’s menselijke kant, maar belicht ook zijn rol als iemand die met grote bevlogenheid de grondwet bewaakte en verdedigde. Hij was een ‘textualist’, die geloofde in de letter van de Amerikaanse grondwet – in de eerste plaats omdat hij het risico wilde beperken dat rechters de wet gaandeweg zouden gaan verzinnen.
Sunstein impliceert daarmee dat Scalia’s conservatisme en zijn gehechtheid aan de letter van de wet twee verschillende zaken zijn. Dat is een onderscheid waarmee we het soms helaas wat moelijk hebben.
Het is immers bijzonder verleidelijk mensen in hokjes te stoppen – conservatief of progressief, links of rechts, nationalist of internationalist, socialist of liberaal (in de Europese betekenis), noem maar op. En zodra iemand in zo’n hokje zit, gaan we wat ze zeggen of doen meteen ook interpreteren alsof dat allemaal ook wordt gemotiveerd door dat hokje. Dat verschijnsel noemt men het halo-effect: de algemene indruk die we over iemand hebben bezorgt ons een gekleurde bril, die bepaalt hoe we hun daden en uitspraken duiden.
Gaat het om iemand in een hokje waar we ons zelf ook thuis in voelen, dan zien we vooral de positieve aspecten in wat hij of zij zegt. Omgekeerd zijn we geneigd automatisch afkeurend te denken over de woorden en daden van iemand wiens ideeën haaks staan op de onze. Het is niet moeilijk te zien hoe polariserend dat kan werken. Samen met (daar heb je hem weer) de confirmation bias vormt het halo-effect een perfect duo: eentje zorgt ervoor dat we enkel horen en zien wat past in wat we al geloven en al de rest negeren, de andere verklaart wat we waarnemen vanuit dat geloof.
Geen wonder dus dat de volkswijsheid wil dat het Amerikaanse Hooggerechtshof bestaat uit fanatieke, onwrikbare liberals en conservatives – vier van elk – met de voorzitter op de wip, en dat alle beslissingen 4-tegen-5 worden genomen. Jurist en blogger Tom Goldstein weerlegt dat in een interessant artikel op de SCOTUSblog, getiteld: “Al wat u hebt gelezen over het Hooggerechtshof is verkeerd."
Hij haalt verschillende zaken aan die het partisane karakter van de rechters zouden illustreren, zowel van de conservatieve als van de progressieve, liberale kant. “Maar”, zegt hij, “in werkelijkheid zijn beide percepties een karikatuur die binnen de mensen hun bestaande vooroordelen past. Tijdens de termijn van 2009 behandelde het hof 92 zaken, en het is altijd mogelijk daarin enkele voorbeelden te vinden die om het even welke bewering ondersteunen.” (U herkent vast de confirmation bias.) “Minder dan 20 procent van alle zaken werden 4-tegen-5 beslist en nauwelijks één op tien beslissingen vond plaats langs de conservatief-progressieve scheidingslijn,” aldus nog Goldstein.
Achtergrond
De belangrijkste taak van het hof is na te gaan of een eerdere uitspraak van een lagere rechtbank al dan niet in strijd is met de grondwet. Daarvoor is in de eerste plaats constitutionele competentie vereist en zou de ideologische achtergrond niet mogen meespelen. De spreiding van de stemmen suggereert dat dit ook in de praktijk zo is.
De statistieken van het Hooggerechtshof geven ook inzicht in het individuele stemgedrag van de rechters. Wat Antonin Scalia betreft: zijn stem ging 20 keer (op 92) in tegen alle vier de progressieve rechters, maar in 8 gevallen daarvan stemde hij ook tegen minstens twee van zijn vier conservatieve collega’s. In twee derde van de zaken stemde hij op dezelfde manier als Ruth Bader Ginsburg, de meest uitgesproken progressieve rechter in het hof.
Dit doet toch twijfels rijzen bij het simplistische beeld van Scalia als een ideologisch gemotiveerd rechter. Er was overigens een innige vriendschap tussen de aartsconservatieve Scalia en de liberal Ginsburg. Hartstochtelijke en diepe politieke meningsverschillen waren blijkbaar ook in het privéleven niet de minste belemmering voor wederzijdse waardering en affectie.
Blinddoek
In België is het feit dat er zoveel belang wordt gehecht aan de partijkaart van VRT-journalisten, hoge ambtenaren, CEO’s van overheidsbedrijven en ja, zelfs rechters, eigenlijk ook een beetje een spijtige zaak. Er is niets mis met het streven naar een zeker evenwicht dat min of meer de ideologische samenstelling van de bevolking weerspiegelt. Maar wanneer de politieke familie van een kandidaat de doorslaggevende factor is bij een benoeming, kun je je toch vragen stellen of dat uiteindelijk het beleid en de uitvoering ten goede komt.
In een dergelijk klimaat is er een bijzonder hoge nood aan mensen die er, zoals wijlen Antonin Scalia en zijn acht mederechters, over waken dat wie aan de macht is zich aan de geldende regels en wetten houdt. Het is immers erg aanlokkelijk voor machthebbers die wetten en regels wat liberaal te interpreteren.
Scalia was ook allerminst een dogmaticus met een gesloten geest. Hij was opgetogen met de benoeming van liberals Ruth Bader Ginsburg, Stephen Breyer en Elena Kagan, en omringde zich met medewerkers die er een ander gedachtegoed op nahielden. Dat was zijn manier om zijn eigen standpunten te testen en te beredeneren. Dat is lang geen slecht voorbeeld voor ons, gewone stervelingen.
En wat dat perfide halo-effect betreft, kunnen we inspiratie halen bij een ander figuur uit de juridische hoek: Vrouwe Justitia. Haar blinddoek is het symbool van de onpartijdigheid van het gerecht.
Zo’n blinddoek maakt een gekleurde bril immers compleet onbruikbaar.