Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Een flinkse ontsporing

Stephen Bouquin
7985123538_b47144b089_k-compressor
Mark Elchardus

In haast alle Europese landen vrezen veel mensen voor hun identiteit. De opname van moslims en van de islam is de belangrijkste bron van die zorg. Zij leidt tot intense gevoelens en soms gewelddadige uitingen van vervreemding aan de ene kant, en tot duidelijke en soms gewelddadige tekenen van afstoting aan de andere kant. In verschillende Europese grootsteden vormen moslims inmiddels de grootste levensbeschouwelijke groep en in een aantal grootsteden zullen zij binnen afzienbare tijd in de meerderheid zijn. De integratie van die groep kan niet als geslaagd worden beschouwd. En het is nagenoeg zeker dat deze nog veel moeizamer zal verlopen als de aantallen moslims ten gevolge van de huidige vluchtelingenstroom snel aanzwellen. Aangezien de meeste vluchtelingen jonge mannen zijn, zal de vervolgmigratie door gezinshereniging heel omvangrijk worden. De onderlinge verdeeldheid van de moslims zal mogelijk ook hier, op dit continent, tot geweld en tot onveilige regio’s leiden. In verschillende opvangcentra braken al onlusten uit. De toestroom van vluchtelingen zal onvermijdelijk ook een toename van de criminaliteit tot gevolg hebben. Mensen worden immers zonder veel middelen, ontheemd, in moeilijke omstandigheden in een vreemde omgeving geplaatst. Als die situatie niet snel wordt beheerst, is het waarschijnlijk dat in veel Europese landen en met de goedkeuring van de grote meerderheid van de bevolking, de grenzen dichtgaan en het asielrecht de facto wordt afgeschaft. (Mark Elchardus, ‘Hebben Europa en links nog een toekomst?’ in Sampol, jaargang 23, maart 2016, nr.3, blz. 4-10)

Een socioloog doet er goed aan percepties niet zonder meer te aanvaarden en bijgevolg te legitimeren. Als wetenschapper kan men zich niet zomaar neerleggen bij de common sense. Sociologen zoals Emile Durkheim en Pierre Bourdieu aanzien ‘le sens commun’ als een vorm van quasi-kennis, gebaseerd op ‘bijna-noties’ (Durkheim) of als ‘onmiddellijke en dikwijls illusoire evidenties’ (Bourdieu). Een wetenschappelijke benadering veronderstelt bijna-noties en valse evidenties in vraag te stellen. Elke sociologische analyse begint met andere woorden met een radicale breuk met de common sense.

Natuurlijk maken percepties, denkbeelden en representaties deel uit van de realiteit maar daarom vallen ze nog niet samen met de sociale werkelijkheid. Er bestaan misvattingen; informatie en kennis is onvolledig en vooral, er bestaan ook instanties die – al dan niet bewust – onwaarheden of misvattingen produceren en verspreiden. Ze doen dit om kijkcijfers op te trekken of kiezers aan te trekken.

7985123538_b47144b089_k-compressor
Mark Elchardus (Foto: Flickr (c) VUB)

Dé islam’ bestaat niet

Dat de overgrote meerderheid van de 1,8 miljard moslims die op de aardbol leven hun geloof op een persoonlijk manier beleven en niets met terrorisme, geweld of jihad te maken hebben, kan niet voldoende herhaald worden. Zeker niet na de terreuraanslagen van 22 maart in Brussel. De islam is een ethische godsdienst die mensen een houvast biedt met elkaar om te gaan, in familieverband net als met onbekenden. De islam bestaat bovendien in allerlei varianten, net zoals er ook heel wat variaties bestaan binnen het christendom. Er zijn niet alleen soennieten en sjiieten, maar ook spiritualistische stromingen zoals het soefisme (met een uitstraling tot in Senegal). En natuurlijk zijn er ook de recente puriteinse en fundamentalistische stromingen. Het wahabisme is er één van, naast het salafisme. Zelfs binnen deze fundamentalistische stromingen is de jihad in de eerste plaats een innerlijk ethisch streven, zeg maar een doorgedreven vroomheid. Anderzijds behoren het wahabisme en het salafisme ook tot de ‘politieke islam’, een religieuze doctrine die wel degelijk hegemonisch tracht te zijn binnen de islam en een seculiere omgeving als bedreigend benadert. Het is pas in de slipstream van deze recente fundamentalistische ‘heruitvindingen van de traditie’ dat we Al Qaeda, IS of Boko Haram terugvinden. Deze terreurorganisaties zijn voorstanders van een ‘uitwendige jihad’, met gebruik van geweld en terreur.

Het succes van de politieke islam moet in de eerste plaats buiten de dogma’s van de godsdienst gezocht worden. De politieke islam is een religieus geïnspireerde ideologie, die een sterke groepsidentiteit aanreikt die sociale tegenstellingen incorporeert in een culturele strijd tegen de westelijke decadentie. De retoriek tegen het decadente westen kan gekoppeld worden aan een oppervlakkig anti-imperialisme. En ja, de oorlogen van de laatste twintig jaar hebben in de regio 4 miljoen dodelijke slachtoffers gemaakt. In alle conflicten hebben de VS en heel wat Europese landen een rechtstreekse rol gespeeld. Dit alles, bovenop de tragedie van het Palestijnse volk, maakt heel wat geesten rijp voor een heilige oorlog 'tegen het westen'.

Het conflict tussen beschavingen is een artefact

De terreurorganisatie Islamitische Staat wil graag – net zoals de neocons van de VS en enkele haatpredikers zoals Pegida – terreurdaden en conflicten benoemen in cultureel-religieuze termen. Maar indien de islam hét probleem zou zijn, indien er écht een clash of civilizations zou bestaan, dan zouden Saudi-Arabië en Qatar onze grootste vijanden moeten zijn. In Saudi-Arabië is het wahabisme de enige erkende doctrine en toch krijgt dit land, dat nog steeds alle steun geniet van het ‘vrije westen’, de mogelijkheid om in Europa moskeeën te bouwen en imams te vormen.

Vandaag is niet de islamisering van Europa maar wel de wahabisering van de islam gevaarlijk. Hier én elders. We hebben er belang bij niet alle moslims over één kam te scheren. Al wie dit wel doet, versterkt de wederzijdse afkeer die het samenleven ondermijnt en duwt moslims net in de armen van haatpredikers.

Geen meerderheid

Elchardus stelt dat moslims de grootste levensbeschouwelijke groep vormen. Dit is feitelijk onjuist: 5,8% van de Belgische bevolking heeft een moslimachtergrond, om en bij de 650.000 inwoners. Volgens onderzoek is amper de helft praktiserend. Dat betekent ongeveer 325.000 praktiserende moslims. Sociologisch onderzoek in buurland Frankrijk wijst bovendien op een grotere differentiatie. In 2011 verklaarde 44% zich regelmatig praktiserend; 33% gelovig maar zonder effectieve praktijk; 22% met een familiale en/of culturele moslimachtergrond terwijl 4% hun godsdienst afgewezen heeft. Het is niet minder foutief ervan uit te gaan dat bepaalde gebieden of steden overheersend islamitisch-praktiserend zullen worden. Het kan best dat binnen deze geloofsgemeenschap de religiositeit bij sommigen toeneemt en bij anderen afneemt.

Welk integratieprobleem?

Daar bovenop stelt Elchardus dat ‘de integratie van die groep niet als geslaagd kan worden beschouwd'. Wat een geslaagde integratie dan wel betekent mag Joost weten. Is integratie ooit volwaardig? Verwijst dit begrip niet impliciet naar assimilatie zoals met voorgaande migratiegolven gebeurd is? Moeten we dan verstaan dat diversiteit an sich een probleem is? Indien wel staan we niet ver van het bedenkelijk cultureel homogeniteitsstreven.

Overigens vraagt niemand zich af of de superrijken geïntegreerd zijn. Meestal zijn ze dat niet. Het volstaat te gaan fietsen langs de Leie en Sint Martens-Latem te passeren. Je ziet geen enkele villa want ze zijn allemaal verborgen achter een hoge haag of muur. Deze ‘vreemdelingen’ bezoeken de Rotary en hun eigen golfclubs. Zelfs tijdens een voetbalmatch zie je ze niet want hun VIP-loges hebben een aparte toegang. Boodschappen doen ze niet want daarvoor is er huispersoneel. Kortom, de superrijken zijn pas échte vreemdelingen, die bovendien niet terugdeinzen voor structureel fiscaal incivisme.

Wederzijdse vervreemding

In de jaren ’90 werd multiculturalisme salonfähig terwijl het structureel racisme onaangeroerd bleef, zowel in het onderwijs als op de arbeidsmarkt. Het onderwijsbeleid richtte zich op het vermijden van concentratiescholen zonder dat het watervalsysteem werd afgebouwd. De lage slaagkansen, beperkte beroepsmogelijkheden en het symbolisch geweld (cultureel inferioriseren, racisme etc.) hebben bijgedragen tot een versterking van de groepsidentiteit.

Amerikaans socioloog Erving Goffman helpt ons te begrijpen hoe gedrag en opvattingen evolueren wanneer er sprake is van stigmatisering. Wat Goffman stigma noemt, verwijst in feite naar alles wat van de norm afwijkt. De leden van gestigmatiseerde groepen kunnen ofwel het stigma ontkennen door zich af te keren van de groep, ofwel sociaal-psychologisch weerwerk bieden door het stigma een positieve connotatie te geven. Goffman heeft het dan over het tegen-stigma. Voorbeelden zijn legio: de Afro-Amerikanen riepen "I’m black and proud" en namen de term nigger gewoon over.

Uitsluiting, discriminatie en vormen van afwijzing leiden eveneens tot anomie en deviant gedrag. De Chavs van Owen Jones en sociologisch onderzoek naar schoolresultaten, wangedrag en hooliganisme van de white working class teenagers van de Britse Midlands vertonen een gelijkaardig patroon als wat we kunnen terugvinden onder de jonge criminelen van de Parijse voorsteden, in wijken van Molenbeek of Schaarbeek.

Elchardus preciseert evenmin of het integratiebeleid gefaald heeft omdat er een aanhoudend structureel racisme bleef bestaan en men zich dus op de gemeenschap – én op een sterke religiositeit – heeft teruggeplooid. Anderen zoals Theo Francken en Wim Van Rooy stellen onomwonden dat deze cultuur überhaupt niet integreerbaar is.

De constructie van de gevaarlijke vluchteling

In hetzelfde tekstfragment lezen we dat de toestroom van vluchtelingen ‘onvermijdelijk ook een toename van de criminaliteit tot gevolg (zal) hebben’. Mark Elchardus deinst er alleszins niet voor terug vluchtelingen met toenemende criminaliteit te associëren. Zij er data of studies die op deze associatie wijzen? De berichtgeving van de incidenten in Keulen werd zodanig uitvergroot dat de constructie van de ‘gevaarlijke vluchteling’ verf zou pakken bij de publieke opinie. Bij sommigen gebeurt dit uit angst en onwetendheid. Bij anderen omdat het brede solidariteitselan rond we welcome refugees doorbroken moet worden. Het aanwakkeren van angst biedt bovendien de gelegenheid het sociale verzet te ontzenuwen.

Wat betekent ‘overspoeld’ worden?

Sociologen doen er goed aan hun taalhygiëne te verzorgen. Worden we ‘overspoeld’? Wanneer de media gedurende maanden elke dag beelden tonen met overvolle bootjes, aangespoelde lijken, duizenden mensen die in colonne door de Balkan stappen, soms treinen bestormen en zich daarna een weg banen doorheen prikkeldraad, dan groeien natuurlijk opvattingen à la ‘we worden overspoeld en er zullen er nog meer komen indien we geen muren bouwen rond Europa.’  Maar wat is de échte omvang van de vluchtelingenstroom? De 1.000.000 vluchtelingen die in 2015 de EU betraden, vertegenwoordigen niet meer dan 0,2% van de 510 miljoen inwoners die de EU telt. Stel dat er 10 miljoen oorlogsvluchtelingen naar Europa trekken, dan nog gaat het over 2% van de totale EU bevolking. Geen peulschil maar absoluut doenbaar van zodra er een humaan spreidingsplan wordt toegepast en middelen worden vrijgemaakt. De ECB drukt maandelijks 80 miljard euro om ze in de financiële sector te pompen. Om 2 miljoen vluchtelingen in de EU op te vangen, is 30 miljard euro nodig per jaar. Onmogelijk of gewoon een politieke keuze?

Van Lesbos naar Lampedusa

Mark Elchardus neemt het op voor het Plan Samsom, dat de blauwdruk vormt van het akkoord tussen de EU en Turkije. Maar deze aanpak is in de eerste plaats gericht op het wegnemen van angstgevoelens. De deal met Turkije zal nooit de verplaatsing van vluchtroutes kunnen verhinderen. Vandaag wordt de Libische route opnieuw interessant en binnen afzienbare tijd zullen opnieuw bootjes zinken en lijken aanspoelen op Lampedusa of Malta. Het push-back beleid dat Griekenland nu samen met Turkije moet uitvoeren is ethisch-moreel onverantwoord én ondoeltreffend. De Europese regeringen hebben een deportatiebeleid goedgekeurd dat de conventie van Genève verkracht, individueel asielrecht naar de prullenmand verwijst en mensen in een onveilige en onleefbare omgeving terugdrijft. Laat ons niet vergeten dat 90% van de Syrische vluchtelingen in Turkije niet in kampen leeft, maar in steden moet overleven. Kinderarbeid is in Turkije een wijd verbreid fenomeen. Volgens Unicef is 18% van de actieve bevolking jonger dan 14 jaar en vandaag zijn er om en bij 500.000 Syrische kinderen in de textielsector werkzaam. Turkije als ‘veilig land’ kenmerken terwijl Koerden worden uitgemoord en journalisten en advocaten worden gearresteerd, lijkt een hoogtepunt van cynisme.

Ideologische uitverkoop en strategische impasse

De ‘flinkse’ benadering van Elchardus heeft in de jaren ’90 niet gewerkt. De kiezers kwamen niet terug van het Vlaams Blok terwijl progressieve humanisten zich tot Agalev of zelfs VLD hebben gewend. Vandaag zal dergelijke aanpak de sp.a kleiner maken dan ooit. Het verschil met de N-VA wordt flinterdun terwijl de progressieve geloofwaardigheid een flinke deuk krijgt. Het is met andere woorden een impasse.

Er is nochtans een andere weg. Een Jeremy Corbyn aarzelt niet om een ‘refugees welcome’ manifestatie toe te spreken of de kampen van Calais en Duinkerke te bezoeken. "It’s a shame and a disgrace", stelde hij op het avondnieuws. Hij riep Cameron op om alle ouderloze kinderen onmiddellijk toegang te verlenen tot Britse bodem terwijl het VK haar deel van vluchtelingen zou moeten opnemen. Behoort Jeremy Corbyn tot the loony left? Verre van. Zijn schaduwkabinet maakt van fiscale ontwijking van multinationals een main target. Indien de City wordt aangepakt is er geen soberheid meer nodig. Zijn voorstel om spoorwegen te hernationaliseren is razend populair, zelfs onder de Tory-kiezers. Na 7 maanden Labour-voorzitterschap is Corbyn erin geslaagd David Cameron voorbij te steken in opiniepeilingen met 36% steun.

Een pak meer dan de 15% die de sp.a  – na twee jaar oppositie – nog steeds niet weet te overstijgen. De reden is eenvoudig. Wanneer je ‘naar boven stampt’ en geloofwaardig en consequent links bent, dan neemt het xenofobe segment van je achterban je humaan vluchtelingenstandpunt er gewoon bij. En vooral, je neemt de angsten weg door een perspectief van sociale vooruitgang aan te bieden waar de 99% beter van wordt.

LEES OOK
Tom Cochez / 20-01-2015

Pegida Vlaanderen zet islam en fascisme op een lijn

Enkel als het dreigingniveau opnieuw zakt, trekt Pegida Vlaanderen volgende week maandag in Antwerpen de straat op. Dat zegt de (nieuwe) woordvoerder, publicist Wim Van Rooy in…
Screenshot Facebook pagina Pegida Vlaanderen