Niet ver van het plein, op de Boulevard Voltaire, is een gebouw op de hoek door stellingen omgeven. Enkele nieuwsgierigen gluren door het hek. De Chinese architectuur van het gebouw is nog best zichtbaar. Het gaat om de lokalen van de amusementstent Le Bataclan, waar op 13 november van vorig jaar een terroristische aanslag werd gepleegd die het leven kostte aan maar liefst 89 personen.
Op het plein ter ere van la république française, aan de gevel van een statig gebouw op een hoek, is in grote witte letters een reclameboodschap aangebracht: Wall Street English. Een Parijzenaar vertelt me dat het om een privéschool gaat, waar je in een mum van tijd Engels kunt leren zoals gebezigd in het bedrijfsleven. Symbolischer kan het echt niet.
“Dit plein werd in 1854 op de schop genomen door de ingrijpende stedenbouwkundige plannen van Baron Haussmann”, zo leert ons een stadsgids. “Op het plein kwam een kazerne met 3.200 soldaten. Via de boulevards kon deze troepenmacht snel tot bij mogelijke haarden van opstand elders in de stad geraken.” Maar de afgelopen weken wordt het plein ingenomen door een bont gezelschap.
Nachtmerrie
Een jonge vrouw probeert vanachter een krakkemikkig tafeltje een paar boeken en tijdschriften over legendarische politieke denkers zoals Karl Marx, Rosa Luxemburg of de anarchist Michael Bakoenin luidruchtig en met veel gezwaai van de armen te slijten aan passanten van allerlei slag. Verderop zijn groene meisjes en jongens in de weer met plantjes. Een tiental meters daar vandaan ligt iemand in een klein tentje te snurken. Liefhebbers van volksdansen maken vrolijke rondjes op de maten van een leuk traditioneel muziekje. En net daarachter is met zwarte plastiek een plekje afgebakend waar duchtig kan worden gedebatteerd, iets waarin Fransen zoals bekend echt niet te evenaren zijn. Het monument zelf is rommelig met verf en inkt bewerkt.
De speakerscorner. Op de grond zitten twee deftige heren met een bril en grijzende haren. Ze luisteren en antwoorden op vragen van vooral jonge belangstellenden die een kring rond hen hebben gevormd. Het gaat om de Franse filosoof Pierre Dardot en zijn kompaan Christian Laval, socioloog. Dit tweetal geldt nu al als de filosofische spreekbuis van Nuit Debout, de protestbeweging die Frankrijk nu al sinds weken in de ban houdt en hier in ons eigen land her en der navolging heeft gekregen. Het gaat om protest tegen de maatregelen van de regering om de arbeidswetgeving dermate aan te passen dat werknemers gemakkelijker ontslagen kunnen worden als het bedrijf ze niet meer van doen heeft. Flexibilisering, zo heet dat. Wegwerparbeiders is een geschiktere omschrijving.
De titel van hun pas verschenen boek luidt: Ce cauchemar qui n’en finit pas. Het heeft hier nu al de status van een bijbel of - zoals je wilt - het Communistisch Manifest. ‘Aan deze nachtmerrie die maar niet ten einde komt’, zo zou het boek in vertaling kunnen heten, zoals in de ondertitel duidelijk wordt gemaakt. Daarin wordt gesteld dat het neoliberalisme onze democratie naar de verdommenis aan het helpen is. Gespierde taal die bij de omstaanders, zowel jongeren als ouderen, met veel aandacht wordt beluisterd.
Omdat ik de bekwaamheid van het tweetal al uit hun vroegere publicaties kende, had ik hun gloednieuwe boek van zo’n 200 bladzijden in pocketformaat enkele dagen voordien uit belangstelling in België aangeschaft en in mijn reistas gestopt, natuurlijk niet vermoedend dat ik de tandem Dardot-Laval in levende lijve zou ontmoeten.
Duivelse logica
Ik vertaal en resumeer naar best vermogen. De huidige crisis is als een spiraal zonder einde. De radicalisering van het neoliberalisme is het gevolg van zelfvoeding en de honger naar steeds meer. Als besparingen almaar minder invloed hebben, is dat een rechtstreeks gevolg van de groeiende ongelijkheid en de toenemende armoede. Evenals van de verhevigde concurrentie en de centralisering van niet-productief kapitaal. Dat kapitaal wordt inderdaad niet in de economie gepompt, maar verdwijnt op bankrekeningen en in belastingparadijzen. Op deze wijze wordt de groei van de economie zelf afgeremd en wordt er evenmin een halt toegeroepen aan de groeiende werkloosheid. Zelfs economen van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) hebben inmiddels begrepen dat het zo echt niet verder kan.
Regeringen voeren geen ecologisch verantwoord beleid met alle mogelijke nare gevolgen vandien. De ongelijkheid wordt geenszins afgeremd. En dat gebeurt onder de versmachtende druk van de grootste ondernemingen en de banken. Dit beleid doet de concurrentie alleen maar toenemen. Het verkleint bovendien de bijdrage van loontrekkenden in de economie en remt aldus ook de vraag af. Maar het meest opvallende is ontegenzeglijk dat elke vorm van tegenmacht onmogelijk wordt gemaakt. En hoe meer deze duivelse logica zich verder ontwikkelt, hoe meer zij vernielt wat haar kan afremmen.
De macht van de vakbonden wordt strikt aan banden gelegd. Dit beleid is er zelfs in geslaagd om een jonge democratische beweging zoals het Griekse Siryza op de knieën te krijgen. De politieke consequenties zijn enorm. Deze zichzelf stimulerende crisis ondergraaft de fundamenten van de liberale democratie, de legitimiteit van verkiezingen en de concrete leefomstandigheden.
Het gaat wel degelijk om een heuse krachtmeting die wordt begeleid door economen van diverse pluimage en media. Zo wordt de verantwoordelijkheid voor de barslechte gang van zaken in de private financiering doorgeschoven naar de regeringen. Die zouden meer uitgeven dan mogelijk. Het aldus ontstane tekort in de begrotingen blijkt dan weer een ideaal alibi om het stelsel van de sociale zekerheid af te bouwen en de looneisen te blokkeren. Over het onheil dat door speculanten wordt aangericht, wordt met geen woord meer gerept. Hot money circuleert nog altijd ongehinderd door de wereld.
Rattenkoning
Op deze manier wordt de economische crisis een zeer belangrijke stimulans voor zichzelf. Het is zoals een rattenkoning. Ratten die met hun staarten in elkaar geknoopt zijn geraakt, geen kant meer op kunnen en uiteindelijk uithongeren. Het is een crisis die aanstuurt op fiscale aantrekkelijkheid voor de grote bedrijven en financiële instellingen, voor nog meer concurrentie en dito flexibiliteit die het mogelijk maakt dat afdankingen versoepeld verlopen en aldus de werkloosheid doen stijgen.
Er is een merkwaardige paradoxale toestand ontstaan. Normaal wordt er na het uitbreken van een crisis gezocht naar oplossingen die ingaan tegen die crisis. Maar dat is nu niet het geval. Deze keer is de crisis zelf een vorm van regeren geworden! ‘Een polititico-institutioneel systeem met zijn eigen logica’, zoals Dardot en Laval het definiëren. Het protest van Nuit Debout tegen de geplande veranderingen van de Franse arbeidswetgeving die tot doel hebben de rechten van personen ondergeschikt te maken aan de behoeften van de ondernemingen en de disciplinering van de individuen in functie daarvan. Op de keper beschouwd is deze crisis zelf een stimulans voor een neoliberale politiek die mede aan haar eigen grondslag ligt.
Maar dit heeft, in weerwil van iedere retoriek, hoegenaamd niets meer te maken met het klassieke beeld van het liberalisme. Het gaat in essentie om een nieuwe vorm van disciplinering van de samenleving. Nee, het is nog niet een of andere vorm van totalitarisme. Maar van het oorspronkelijke opzet van de rechtsstaat blijft echt niet veel meer over.
Commun
In de discussie na het boeiende exposé van Dardot en Laval, die zondagnamiddag op de Place de la République, worden de verkalkte traditionele linkse partijen zwaar de korrel genomen. Ze hebben zich in het verleden veel te veel gedragen als ‘de dokter aan het ziekbed van het kapitalisme’ en zich al evenzeer als parlementsleden of ministers veel te veel vereenzelvigd met de representatieve democratie. Er is behoefte aan een meer deliberatieve democratie, zo luidt het.
De twee gasten op de speakerscorner zijn het daarmee eens. Zij stellen hun hoop in het enthousiasme van de deelnemers aan de Nuit Debout, die deze vorm van democratie in de praktijk wil omzetten. Want ook voor Dardot en Laval biedt le commun uitzicht om uit de huidige maatschappelijke malaise te geraken. Ze hebben overigens al twee jaar geleden bij diezelfde uitgever een vuistdik boek uitgegeven over deze révolution au XXI siècle’.
