Die toets behoort immers naar zaken als tekstbegrip en argumentatie te peilen, maar voor het vierde jaar op rij gebeurt dit met gesloten vragen die slechts één juist antwoord blijken te kunnen hebben. "Subtiele, genuanceerde teksten worden voorgelegd aan leerlingen, die vervolgens moeten doen alsof die teksten eenduidig zijn en simpel", zo vat van Oostendorp samen wat hem zo gramstorig stemt.
Hij legt hier de vinger op een zere plek, die heel wat groter is dan het eindexamen Nederlands bij de noorderburen. Ook andere toetsen over de hele wereld zijn in dit bedje ziek, het meeste nog in meerkeuzevragen, die helaas steeds vaker worden gebruikt. Daarin is een gebrek aan nuance bijna onvermijdelijk: slechts één van de mogelijke antwoorden is correct, en de rest is dus automatisch verkeerd. Marc van Oostendorp wijst er in zijn artikel terecht op dat het gebruik van zulke vragen bij taaltoetsen problematisch is. Maar ook in een meer exacte context loopt het mis. Hier is een voorbeeld uit een Amerikaanse Standardized Math Test:
Er is de laatste 107 jaar geen regen gevallen op 12 juli. Hoe waarschijnlijk is het dat het zal regenen op 12 juli van dit jaar?
- Het is niet waarschijnlijk dat het regent B. Het zal niet regenen C. Het zal waarschijnlijk regenen D. Het zal regenen
Al wat er is
Deze examenvragen zijn symptomatisch voor een simplistisch denkpatroon dat niet beperkt is tot academische kringen. Een soort vereenvoudigde realiteit is gaan primeren, en het lijkt alsof de mensheid het vermogen heeft verloren om om te gaan met de rommeligheid van de echte wereld rondom ons. Alles moet netjes in hokjes, en is ofwel zwart, ofwel wit, juist of fout. Hiervoor baseert men zich op (onvermijdelijk gelimiteerde) kennis en ervaring, van waaruit men vrolijk aan het veralgemenen slaat. Donald Trump schildert alle Mexicaanse immigranten af als druggebruikers, criminelen en verkrachters, en onze buren (overigens heel beminnelijke mensen) zien alle werklozen als profiteurs. En als we heel eerlijk zijn, dan doen we wellicht zelf ook weleens aan oogklepperij, al is het maar in een onschuldig stereotype, bijvoorbeeld dat Duitsers geen gevoel voor humor hebben (geheel ongefundeerd, overigens).
Daniel Kahneman noemt dit verschijnsel in zijn boek Thinking Fast and Slow “What You See Is All There Is (WYSIATI)”, wat je ziet is al wat er is. We houden er onvoldoende rekening mee dat er een realiteit bestaat buiten diegene die we zelf hebben gebouwd op onze beperkte inzichten. De examinator in het Nederlandse taalexamen dacht er niet aan dat er meerdere interpretaties mogelijk zijn van een stukje tekst, haar of zijn collega in Oregon wist wellicht niet dat er plekken zijn op de wereld waar het echt nooit regent. Onwetendheid is onvermijdelijk, en mag op zichzelf geen probleem zijn. Wat wel een probleem is, is hoe we daarmee omgaan.
WYSIATI betekent dat je je niet bewust bent van die onwetendheid, en dat geeft, zo stelt Kahneman, aanleiding tot overmoed. Je riskeert ook ten prooi te vallen aan het Dunning-Kruger effect (je denkt zaken beter te begijpen dan werkelijk het geval is). Dat is best erg, maar nog zorgelijker is het wanneer dat gelimiteerde denken zijn weg vindt in het onderwijs. Wanneer leerlingen voortdurend de boodschap krijgen dat er precies één juist antwoord is, dat er geen ruimte is voor interpretatie of voor een tegenstrijdig standpunt, dan belooft dat niet veel goeds voor de ontwikkeling van hun kritisch denkvermogen.
Geen precisie in een rommelige wereld
En dat zou tragisch zijn, want een gezonde dosis scepticisme is nodig om in het rommelige bos de bomen te zien. Het is overigens niet enkel rommelig in de wijde wereld om ons heen, maar ook in ons eigen hoofd. Een voorbeeld van hoe onscherp het er daar aan toe kan gaan: in een Huffington Post-artikel beschrijft Richard Shotton een experiment waarbij aan 500 Britten werd gevraagd hoe ze zouden stemmen in het nakende EU-referendum. Die stemming is een heel simpel en duidelijk gegeven: exact twee mogelijkheden, die elkaar volledig uitsluiten, en die elkaars tegengestelde zijn. Aan de ene helft werd gevraagd of ze wilden dat het VK bij de EU zou blijven, en de andere helft kreeg de vraag of het VK onafhankelijk zou worden van de EU. Bij de eerste groep koos een meerderheid voor het status quo, bij de tweede groep wilden de meeste mensen de EU verlaten.
Shottons experiment impliceert dat er minstens twee standpunten mogelijk zijn, die elk hun eigen ‘waarheid’ opleveren – ook wat onze eigen opinie betreft. Een unieke, eenduidige, objectieve waarheid is een illusie. En het is onze keuze of we genoegen nemen met die illusie, of toch liever met de rommelige, complexe realiteit leven – en hoe de volgende generaties daarmee omgaan.
Wie de Vlaamse variant van de Nederlandse taal machtig is, heeft overigens een voetje voor: in Vlaanderen verwijst het woord ‘precies’ immers ook naar een vermoedelijke, benaderende, genuanceerde toestand. "Het is precies aan het regenen" beschrijft haarfijn een soort waarschijnlijke onzekerheid, die misschien wel kenmerkend is voor de Vlaamse aard.
De wereld is vol van waarschijnlijke onzekerheden. Hij is niet zwart-wit, maar heeft minstens vijftig tinten grijs.
