Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Het (zwakke) punt van de wet

Koen Smets
shutterstock_299616500
(Foto: Shutterstock (c) Evlakhov Valeriy)

Jogchum Vrielink, een grondwetspecialist aan de Leuvense universiteit, heeft de reputatie geregeld de aandacht te vestigen op de quasi-zekerheid waarmee, telkens er iets misgaat in de maatschappij dat de krantenkoppen haalt, iemand ofwel een klacht indient, ofwel een nieuwe wet eist. In zijn recente boek Pro Deo noteert hij met een mengeling van lichte verbijstering en wrange berusting de irritatie van beleidsmakers die zich, in hun bezieling om ongeremd nieuwe verordeningen in te voeren, geremd zien door de fundamentele rechten die in de grondwet zijn vervat.

Zijn nieuwe wetten nodig?

Vaak heeft het hier te maken met het recht op vrije meningsuiting. Vrielink was afgelopen zaterdag te gast in het Radio 1 programma Interne Keuken, waarin hij stevig argumenteerde tegen nieuwe wetgeving die fenomenen als racisme, sexisme, negationisme en aanzetten tot haat en terrorisme zou moeten aanpakken. Echt ernstige voorvallen van laakbaar gedrag – intimidatie, bedreiging en dergelijke – kunnen immers zonder meer worden behandeld onder bestaande, minder specifieke wetten.

Nieuwe wetten zijn dus niet vereist, maar wat belangrijker is: ze hebben ook nadelen. Zo riskeren ze tekens van radicalisering te onderdrukken, en zo de taak van de veiligheidsdiensten moeilijker te maken. Ze kunnen ook personen met racistische tendenzen beroven van de veiligheidsklep van racistische praat, en zo indirect het pad effenen naar meer fysieke vormen van raciaal geweld. En toch buiten politici, die graag voor de galerij spelen, enthousiast de eerste de beste anecdote uit om, in Vrielink’s woorden, op de golf van morele paniek te surfen en zo nieuwe wetgeving in te voeren. Geen wonder dat België beschikt over een opmerkelijk assortiment van illiberale wetten.

Toevallig – of waren het kosmische krachten? – haalde een gelijkaardige symbolische wettelijke maatregel de media in het VK: de straffen voor wie zijn GSM achter het stuur gebruikt zullen worden verdubbeld van £100 (€120) naar £200, en van drie strafpunten naar zes (die punten blijven tot 11 jaar lang op het rijbewijs, en wie er 12 of meer verzamelt binnen drie jaar, wordt onmiddellijk gediskwalificeerd).

Meteen wezen critici erop dat zulke straffen onvoldoende afschrikkend werken, en eisten ze een strengere behandeling van overtreders. Maar ook het VK beschikt al over wetten voor het bestraffen van gevaarlijk rijgedrag (met straffen tot twee jaar opsluiting en een onbeperkte boete, en een verplicht rijverbod van een jaar) tot doodslag door onverantwoordelijk rijgedrag (tot vijf jaar opsluiting en minstens een jaar rijverbod) en doodslag door gevaarlijk rijgedrag (tot 14 jaar gevangenisstraf, een onbeperkte geldboete en minimaal twee jaar rijverbod).

Een betere boodschap

eyesontheroad

Geen klein bier dus. Maar dat maakt de aankondiging van de regering, die het begin van een informatiecampagne binnen het courante Think!  verkeersveiligheidsprogramma was, des te vreemder. Op het eerste zicht lijkt het alsof wijzen op een verdubbeling van de straffen voor een misdrijf wel zou moeten aanslaan bij potentiële overtreders, maar waarom dan niet eerder wijzen op de veel strengere algemene straffen die bestaan en worden toegepast?

De vraag is of zelfs wijzen op die zwaardere straffen veel mensen tot andere inzichten zou brengen. Laten we even aannemen dat de overtreders rationeel zijn – met andere woorden, ze houden rekening met zowel de gevolgen en de waarschijnlijkheid om betrapt te worden. Ongeacht de werkelijke kans zou het verdubbelen van de consequenties dan een effect moeten hebben op het gedrag.

In de praktijk speelt het feit dat we slechts beperkte informatie hebben echter een rol: er wordt ons met veel aplomb op de gevolgen gewezen, maar we weten niet echt hoe groot de pakkans is. Dus raden we maar een beetje, op basis van wat we waarnemen. Is er iemand in onze omgeving die al eens is betrapt? (Zelden of nooit). Wat zeggen de media? (Nauwelijks iets: af en toe horen we over iemand die is veroordeeld, maar dat is een zeldzame gebeurtenis). En tegelijk horen we over de reductie in het aantal politiemensen, dus onze conclusie is dat de kans dat we worden betrapt erg klein is.

Deze misperceptie van risico, en in het bijzonder het kans-element ervan in de context van het plegen van een misdrijf wordt bevestigd in een paper van het Duitse IZA. Behnud Djawadi en René Fahr voerden een experiment uit waarin mensen de kans kregen smeergeld te ontvangen, maar daarbij ook een stevige boete riskeerden (wanneer ze betrapt werden). De meeste deelnemers lieten zich vrolijk corrumperen, alsof het risico veel lager was dan in werkelijkheid.

Een mogelijke verklaring voor dit klaarblijkelijke negeren van risico is wat Daniel Kahneman What You See Is All There Is (wat je ziet is al wat er is) noemde – of meer precies de tegenovergestelde formulering (wat je niet ziet, is er niet). We hebben geen aanwijzing van wat de werkelijke kans is om betrapt te worden op SMS-en of tweeten achter het stuur. En dus nemen we maar aan dat die, net als de kans dat we een meteoriet op ons hoofd krijgen, zo klein is dat we er ons niet om hoeven te bekommeren.

De regering zou natuurlijk kunnen proberen te zorgen voor een betere handhaving. Maar zelfs als de pakkans zou verdubbelen (wat wellicht onrealistisch kostelijk zou zijn), dan nog zou dit de perceptie van de overtreders niet materieel wijzigen, en dus ook niet hun gedrag.

En het wijzigen van de perceptie is inderdaad de sleutel – niet van de gevolgen, maar van de kans betrapt te worden. Dat moet echter wel oordeelkundig worden gedaan. Simpelweg de werkelijke proportie van veroordelingen publiceren zou weinig doen om tot de verbeelding te spreken van de bestuurders. Gelukkig zijn er maar relatief weinig gevaarlijke chauffeurs, en het is onvermijdelijk dat slechts een fractie hiervan werkelijk tegen de lamp loopt. Die fractie zou dus weinig indruk maken: er zijn zo’n 45 miljoen mensen met een rijbewijs in het VK, dus zelfs mocht een miljoen daarvan elk jaar worden gepakt, dan is dat nog “slechts” 2,5%.

We schenken veel meer aandacht aan absolute getallen die veel groter (of kleiner) zijn dan waaraan we gewend zijn, dan aan relatieve proporties. Als ik je vertel dat de Britten elk jaar 500 miljoen liter melk consumeren, is dat dan veel of weinig? (Het echte getal is 5 miljard liter, dus het zou erg weinig zijn, maar dat is niet wat het getal ‘500 miljoen’ suggereert).

In plaats van het uitbazuinen van de straffen, zou de Britse regering kunnen overwegen campagne te voeren met een statement als “Afgelopen maand werden niet minder dan 100 bestuurders veroordeeld omdat ze hun GSM gebruikten achter het stuur. Ze kregen een totale boete van meer dan £250.000 en een totale gevangenisstraf van 125 jaar. Laat het je niet overkomen.”

Een belediging aan het adres van de ezel

En wat met de Belgische beleidsmakers die zo happig zijn op het beperken van de vrije meningsuiting? In dezelfde uitzending wees Jogchum Vrielink erop dat er blijkbaar geen evident verband bestaat tussen antiracismewetten en publieke moraal (wellicht integendeel): in de VS is er geen wet die het gebruik van het woord ‘negro’ verbiedt, maar toch hoor je het nauwelijks. Maatschappelijke normen blijken perfect in staat om alle nodige invloed uit te oefenen.

Men zou mogen verwachten dat beleidsmakers met betere maatregelen voor de dag kunnen komen om laakbaar gedrag in de samenleving te onderdrukken, dan wettelijke repressie. In het Engels zegt men the law is an ass (de wet is een ezel) – waarmee men bedoelt dat ze (vaak) tegen het gezond verstand ingaat. Dat oordeel lijkt helaas net zo goed, indien niet meer nog, van toepassing te zijn op de wetgevers.

 

LEES OOK
Rob Edwards / 02-09-2023

Ineos in Schotland beschuldigd van vervalsing bij het affakkelen van gas

De chemiereus overtrad in de fabriek in Schotland op diverse manieren de milieuwetgeving.
Ineos Schotland
Steven Vanden Bussche / 31-01-2022

Raad van State staat onder druk en ligt onder vuur

De federale en Vlaamse regering streven efficiëntiewinsten na met hervorming van de Raad van State.
raad van state
Annick Hus / 19-01-2022

Populaire maatregelen staan doortastend dierenbeleid in de weg

De ongecontroleerde handel in honden nam in coronatijden alleen maar toe.
Franse bulldog (Foto: Four Paws)