Keuzen in de achteruitkijkspiegel

Een fijn vooruitzicht, of zou u toch liever zien dat de staking werd afgeblazen? Meer intens nog: beeld u in dat een waarzegster u meldt dat u over drie jaar een donkere periode in uw leven zult meemaken: alcohol- en drugmisbruik, stukgelopen relaties, materiële tegenspoed en meer van dat leuks. Zou u daarnaar uitzien, of toch liever hopen als nooit tevoren dat waarzeggerij een hoop onzin is?

De meeste mensen zouden, mochten ze de keuze hebben, dit soort zaken toch liever vermijden. Maar dat is wanneer de turbulentie in het verschiet ligt. Wanneer ze tot het verleden behoort, durven we daar wel eens anders over te denken.

Van de andere kant bekeken

In februari 2014 beleefde Londen een tweedaagse staking bij het stationspersoneel van de ondergrondse, waardoor vele stations gesloten bleven (terwijl andere bleven functioneren).

Shaun Larcom, een econoom aan de universiteit van Cambridge, en collega’s van Oxford en het IMF onderzochten de individuele reispatronen van 100.000 pendelaars tijdens een 4-weekse periode rondom deze dagen.

Hun bevindingen toonden dat 5,4% van de reizigers in hun studie een verschillende route volgden tijdens de staking, en bleven dat ook daarna doen. 1 op 20 pendelaars hadden dus blijkbaar door de staking een snellere manier gevonden om naar hun werk te gaan: de typische winst was 3 minuten op een enkele reis (wat hen dus 6 minuten bespaarde per dag).

Tijdens de staking was de enkele reistijd gemiddeld een extra 4,5 minuten geweest, dus na amper drie dagen hadden de pendelaars met een nieuwe route hun ‘kost’ al terugverdiend.

Vorige zondag was de gast in het Radio2-programma De Rotonde acteur Werner De Smedt. Een van de gespreksonderwerpen was een bijzonder zwarte episode in zijn leven, een beetje zoals hierboven beschreven.

Zou hij, mocht hij de klok kunnen terugdraaien, deze periode elimineren uit zijn leven, vroeg Christel Van Dyck. Het antwoord kwam snel. Ondanks de onmiskenbare negatieve kanten (verslaving, schuldgevoelens, verbroken beloften, mentale en fysieke gezondheidsproblemen) had ze geleid tot een wedergeboorte, vrij van demonen.

Dus: neen, hij zou die periode niet verwijderen: zonder erdoorheen te gaan zou hij nooit met de diepe levenskwesties hebben kunnen afrekenen die hem bezwaarden.

Er is iets intrigerends aan dit soort situaties. Een afschuwelijke periode, waarvoor we in ruil iets waardevols krijgen, blijkt – achteraf bekeken tenminste – een rationele transactie. Maar wanneer we niet achterom, maar vooruit kijken zien we het lang niet op die manier.

Natuurlijk komt niet iedereen sterker uit een periode van drank- en drugmisbruik, en 95% van de pendelaars vonden geen betere weg naar het werk na de staking. Er is geen garantie vooraf dat een slechte ervaring baat oplevert, dus misschien is het risicoaversie die ons neen doet zeggen wanneer we de keuze krijgen.

Kost wat kost?

Maar dat laat toch twee vragen onbeantwoord. Hoe komt het dat we het een goede ruil vinden, bijna ongeacht de werkelijke kost? Een staking bij de metro is misschien niet het einde van de wereld, maar verslaving is een ware marteling. En er zijn nog andere voorbeelden. Je hoort nu en dan wel eens iemand verklaren dat ontslagen worden het beste was wat hun ooit overkwam.

Nu en dan? Wanneer je “losing my job best thing” googlet, krijg je meer dan honderd miljoen hits, en de eerste paar pagina’s staan bol van getuigenissen die precies dat beweren.

Een verklaring is dat onze perceptie van de kost achteraf niet accuraat is. We lijden onder een fenomeen dat bekend staat als tijdsgebonden voorkeuren, of intertemporal discounting. De kosten en baten van een beslissing worden verschillend ervaren naargelang ze in het heden, of verder in de tijd worden gesitueerd.

De reden waarom sommigen onvoldoende sparen voor hun pensioen is dat de toekomst zo ver weg is: geld van vandaag opofferen voor een voordeel decennia ver weg is niet aantrekkelijk.

Een paper uit 2005 door Dilip Soman, een gedragseconoom aan de universiteit van Toronto, beschrijft uitgebreid de psychologische achtergrond hiervan. Maar het zijn niet enkel de baten die er maar klein uitzien in de toekomst, ook de kosten uit het verleden kunnen er klein uitzien.

Verplaats u naar een moment enkele jaren terug, waar u een hoop tijd verloor bij vertraging op de trein, in het vliegtuig of met de auto. Ongetwijfeld was het toentertijd behoorlijk onaangenaam, maar weegt vandaag nog steeds op uw schouders? Wellicht niet.

En dus kan zelfs de kost van een periode van verslaving, jaren later, uiteindelijk vervagen in uw perceptie, terwijl de baten er nog steeds zijn.

Een andere factor is het feit dat we meester zijn in post-rationalisatie. We houden er niet van te moeten toegeven (zelfs niet aan onszelf!) dat we een slechte beslissing hebben genomen, en dus herevalueren we de kosten en baten zodat onze keuze zinvol is.

We gaan soms zelfs zo ver dat we onze herinneringen veranderen. Een paper uit 2006 van Linda Henkel en Mara Mather beschrijft hoe proefpersonen een hypothetische keuze moesten maken tussen twee tweedehandsauto’s, elk met verschillende attributen.

Een week later vroeg men de deelnemers hun keuze te verklaren aan de hand van deze eigenschappen, maar de helft kreeg de eigenschappen van de auto die ze hadden verworpen.

Merkwaardig genoeg, ondanks het feit dat ze de verkeerde lijst van attributen kregen hadden ze geen moeite die te gebruiken om hun voorkeur te rechtvaardigen. Ze wisten dat ze de zwarte auto hadden gekozen, en dat was dus vanzelfsprekend omdat ze zijn eigenschappen beter vonden.

Dezelfde gedachtengang doet ons geloven dat als X leidt tot Y, en Y is een goede zaak, X dus ook een goede zaak moet zijn geweest. Als een onprettige ervaring verbonden is met een positief resultaat, dan kunnen we voor onszelf bewijzen dat dat het om een goede ruil ging.

Vastgeroest

De tweede vraag is deze: waarom lijken we enkel die veranderingen te maken die we zo waarderen nadat we een hoge prijs hebben moeten betalen? Het is toch gemakkelijk om te doen alsof een metrostation gesloten is en een alternatieve route te zoeken – daarvoor heb je geen staking nodig.

Je kunt zeer zeker alternatieve jobs overwegen zonder dat je eerst moet ontslagen worden. En het is misschien niet makkelijk je demonen te confronteren, maar het moet wel kunnen (en wellicht is het ook makkelijker) dat te doen wanneer je niet aan de drugs of de drank zit.

Hier is de meest waarschijnlijke verklaring onze oude vriend, de status quo bias. We hebben wellicht zelfs nooit de mogelijkheid overwogen dat er een betere route naar het werk bestaat: we doen gewoon vandaag wat we ook gisteren deden (Dan Ariely noemt dit self-herding). Over een andere job denken, zelfs als er een boel zaken zijn aan onze huidige baan waarvan we balen, is hard werk. En als dat hard is, dan is het afrekenen met je kwelduivels nog een stuk moeilijker, en dus is de verleiding tot uitstelgedrag groot.

De last in je leven van een staking, het verlies van je job, of zelfdestructief gedrag kan zwaar zijn, erg zwaar zelfs. Maar zo’n verstoring schudt de kaarten, en plots zijn de barrières om te veranderen niet meer zo groot, of zelfs helemaal verdwenen. Je wordt gedwongen te veranderen.

Als rationeel denken achteraf tot ons kan komen, dan is er geen reden waarom we er niet vooraf gebruik van kunnen maken. We hoeven niet te wachten tot het ongeluk ons treft om veranderingen ten goede te maken in ons leven. We kunnen ervoor kiezen onze gewoonten in vraag te stellen, en onze terughoudendheid om alternatieven te overwegen, of onze neiging om moeilijke beslissingen uit te stellen. We kunnen ervoor kiezen van tevoren rationeel te denken en te handelen, en niet enkel achteraf.

Dat zou bijna een voorbeeld zijn van dat mythische ding: een gratis lunch – een baat zonder kost. En dat is toch een kleine moeite waard?