Een gemiddelde Australiër
Het efficiënt aanwenden van schaarse middelen als tijd, ruimte en geld is een fundamentele eigenschap van ons gedrag, en (u zag het al aankomen) een centraal concept in de economie. Die helpt ons al eeuwenlang ons leven op allerlei manieren te verbeteren. Maar wacht even: bent u echt zo efficiënt, bijvoorbeeld met het gebruik van de ruimte in uw woning?
Als u een gemiddelde Australiër bent, heeft uw gemiddelde huis een royale 89 m2 per bewoner te bieden. Een gemiddelde Amerikaan of Canadees zou beschikken over respectievelijk 77 m2 en 72 m2. Een gemiddelde Nederlander kan nog steeds rondwaren in 65 m2; een gemiddelde Belg moet tevreden zijn met 45 m2. Maar dat is nog altijd drie keer meer dan de 15 m2 waarmee de gemiddelde Hongkonger het moet stellen.
Het kan altijd efficiënter
Tenzij u daadwerkelijk in Hong Kong woont (zelfs de gemiddelde Chinees heeft een derde meer ruimte), ziet u meteen de kansen om uw woning efficiënter te gebruiken (of naar een kleinere, goedkopere woning te verhuizen). Als u tenminste zo diep begaan zou zijn met het efficiënte gebruik van uw leefruimte, uiteraard. Als we even rondkijken zien we dat dat voor vele mensen niet het geval is. We blijken in het algemeen toch de voorkeur te geven aan een ruimer, en dus minder efficiënte woning. Zijn we niet goed bij ons hoofd, dat we zoveel geld op tafel laten liggen, wanneer we onze huur of onze hypotheek met minstens de helft zouden kunnen verminderen?
We willen een efficiënte keuken waar de ruimte ten volle wordt benut, maar elders waarderen we meer ruimte – met een ruimere zitkamer of een aparte studeerkamer
Natuurlijk niet. We willen wel een efficiënte keuken waar de ruimte ten volle wordt benut, maar elders waarderen we meer ruimte – vaak zoveel als we ons kunnen veroorloven, met een ruimere zitkamer of een aparte studeerkamer. Het efficiënte gebruik van een schaars middel kan wel een factor zijn, zelfs een belangrijke factor, maar zelden de enige factor. We wegen efficiëntie bijna altijd af met andere aspecten die we ook naar waarde schatten.
Homo economicus
En dat doen we niet enkel met ruimte, maar ook met tijd. De schilderachtige route naar onze bestemming duurt wat langer, maar ze is zoveel prettiger. We zouden onze maaltijden kunnen bereiden alsof we een deelnemer zijn in het kookprogramma Ready, Steady Cook!,, maar we doen het toch liever wat meer relaxt.
De meesten onder ons hadden perfect functioneel meubilair, aardewerk en bestek kunnen kopen tegen een fractie van de prijs die we werkelijk betaald hebben
Het is zelfs zo met geld: de meesten onder ons hadden perfect functioneel meubilair, aardewerk en bestek kunnen kopen tegen een fractie van de prijs die we werkelijk betaald hebben. We zouden kunnen overwerken, of een beter betaalde baan nemen. Maar we doen het niet omdat we de voorkeur geven aan stijlvolle stoelen, chique borden en stevige messen, en liever tijd doorbrengen met onze familie dan op kantoor, en niet houden van teveel verantwoordelijkheid of zakenreizen.
De grote discrepantie tussen de homo economicus, het rationele, zelfzuchtige optimaliserende wezen, en echte mensen kan, voor een deel, verklaard worden door de beperkte interpretatie van wat wordt geoptimaliseerd. Als we accepteren dat de homo economicus niet enkel begaan is met materieel verlies en winst maar, net als wij, zoekt naar zinvolle afwegingen die meer inhouden dan wat makkelijk kan worden gemeten in vierkante meter, minuten en euro’s, dan is dat verschil plots niet meer zo groot.
De lokroep van de getallen
Toch is de lokroep van de getallen groot: cijfers stralen nu eenmaal een onweerstaanbare autoriteit uit.
Toen een tweetal weken terug 31 mensen de dood vonden in schietpartijen in de VS, kwam een van de vreemdste commentaren rond de gebeurtenissen van Neil deGrasse Tyson, een Amerikaans astrofysicus en een beetje een publieke intellectueel. In een tweet wees hij erop dat in dezelfde periode van 48 uur nogal wat meer mensen het leven verloren door medische fouten, ziekte (zoals de griep), zelfmoord, auto-ongelukken en doodslag. Spreken de cijfers dan, zoals men zegt, voor zich? Dat hangt ervan af wat je wil dat ze zeggen.
De tweet was alvast geen toonbeeld van compassie en tact. De reden daarvoor schuilt in de laatste zin ervan: 'Onze emoties reageren vaak meer op spektakel dan op data.' Dit is een opmerkelijke illustratie van het klaarblijkelijke overwicht van (numerieke) data, dat ook kenmerkend is voor de homo economicus, en voor de manier waarop vele mensen economen (en de economie) bekijken.
Becijferde feiten
Deze boodschap impliceert dat we onze emoties enkel zouden mogen laten beïnvloeden door becijferde feiten. Ze impliceert dat we enkel belang stellen in of iemand overleeft of sterft, ongeacht de omstandigheden of de doodsoorzaak. Ze negeert, minimaliseert zelfs, compleet het effect dat zo’n schokkende gebeurtenis kan hebben op iedereen die er niet direct en materieel wordt door geraakt. Ze reduceert de ernst van zo’n gebeurtenis tot één enkele maatstaf: 'hoeveel doden'. Ze impliceert dat we ons niet te druk moeten maken over 31 doden door de daden van gestoorde schutters, omdat dat toch wat onbeduidend is in vergelijking met 200 verkeersslachtoffers, of 500 doden ten gevolge van medische fouten.
Wij mensen hechten belang aan meer dan alleen die dingen die kunnen worden gemeten en becijferd
Ze is eigenlijk zelfs een ontkenning van onze menselijkheid. Wij mensen hechten belang aan meer dan alleen die dingen die kunnen worden gemeten en becijferd. We bekommeren ons om lichamelijk en geestelijk leed, om hoop en angst, om trots en wanhoop, en zoveel meer dingen die je niet kunt tellen.
Sentimentele waarde
Het zou gemakkelijk zijn met de vinger te wijzen naar de heer Tyson omwille van zijn tweet (en voor zijn halfslachtige verontschuldiging achteraf). Maar dat is hier niet de bedoeling. De meesten onder ons hebben wel eens iets gelijkaardigs gedaan: we bekeken een situatie en zagen enkel de materiële aspecten. We hebben wel eens het verlies van iemand gebagatelliseerd, omdat we geen idee hadden van de sentimentele waarde van het beschadigde of gestolen object.
We hebben wel eens minachtend gespot met mensen die goed geld besteden aan zaken of ervaringen die ons niet interesseren, niet bewust van de vreugde en het plezier dat ze erin vinden. En we doen zulke dingen vast heel wat vaker dan we ons realiseren – omdat het zo moeilijk is verder te denken dan datgene wat gemakkelijk kan worden becijferd.
Als we enkel kijken naar wat we kunnen tellen, of het om dodelijke slachtoffers gaat, geld, tijd of zelfs vierkante meters, dan hebben we geen idee van wat werkelijk telt.
