His master’s voice. Dat is de titel van het wereldberoemde schilderij van hondje Nipper, die naar de fonograaf van zijn baasje Mark Barraud luistert. In 1899 verkocht de maker, Francis Barraud, het aan de manager van Grammophone Company (het latere platenlabel EMI), die het als embleem voor zijn bedrijf inzette.
Een ongevaarlijk, vriendelijk hondje, die kleine Nipper, helemaal verdiept in het geluid van de fonograaf, de technische voorloper van de grammofoon. Het beeld zou niet misstaan op heel wat memes en berichtjes die gedeeld worden door Facebook en Instagramgroepen allerhande, met de suggestie dat de media, net als hondje Nipper, braafjes luisteren naar hun zogenaamde baasjes, hun op winst gerichte aandeelhouders, en naar de overheid. Met als boodschap hierachter: opletten met de klassieke media of ‘mainstream media’, ze zijn verworden tot slippendragers voor overheid en grootkapitaal.
De Stemming, onderzoek van UAntwerpen en VUB in opdracht van De Standaard en VRT, illustreert deze tendens. Op de vraag ‘in hoeverre vertrouwt u persoonlijk elk van de volgende instellingen?’, gaven de bevraagden de nieuwsmedia een 4,2 op 10. In de lente van 2020 was dat nog 4,6 – ook al geen cijfer om over naar huis te schrijven.
Het tanende vertrouwen in overheid, nieuwsmedia en andere instellingen is evenmin onschuldig, zoals de hoofdredacteur van De Standaard onlangs aangaf in zijn commentaar: “Het meest bedreigend is nu niet de levering van de vaccins, maar de bereidheid om ze te laten zetten. Die hangt nauw samen met politiek vertrouwen. Hoe wantrouwiger, hoe minder bereid. Bij jongeren leeft de grootste scepsis. Geloof in fakenieuws speelt een bepalende rol.”
Hind Fraihi, journalist en onderzoeker van extreem-rechtse Facebookgroepen, bevestigde een dag later in een interview dat groeiende wantrouwen: “Tegen het establishment: het is niet mijn regering, niet mijn media, niet mijn universiteit. Dat wordt gevoed door fake news.”
Journalistiek anno 2031
Bezorgdheid over het vertrouwen in de klassieke media loopt als een rode draad door het onderzoek dat de opleiding Journalistiek van de Erasmushogeschool Brussel het voorbije jaar uitvoerde. Een bescheiden onderzoek, met een helder opzet: we stellen aan 26 tenoren in het journalistieke veld – hoofdredacteurs, vernieuwers, onderzoekers – tot hun verbeelding sprekende vragen over hoe journalistiek er anno 2031 uit zou kunnen zien.
Gevraagd naar het meest negatieve beeld van de toekomst, schetsen de respondenten een scenario dat uitgaat van een breuk tussen journalistiek en democratie
Een van de bevraagden had het over “het schrikbeeld dat woorden niet meer tellen, dat waarheid niet meer telt, dat feiten linkse propaganda zijn”. Een ander vraagt zich af: “Slagen we erin om een gedeelde maatschappelijke realiteit te maken? Met fake news worden we ontzettend uitgedaagd, zoals we nog nooit zijn uitgedaagd. Het is altijd zo geweest dat bepaalde mensen radeloos geweest zijn en gelijk wat geloofd hebben, alleen is de schaal waarmee nu zoveel maal erger.”
Gevraagd naar het meest negatieve beeld van de toekomst, schetsen de respondenten een scenario dat uitgaat van een breuk tussen journalistiek en democratie: journalistiek staat niet langer aan de kant van de democratie. Mensen hebben geen geloof meer in de media en vertrouwen ook de journalisten niet meer. De journalistiek is er niet in geslaagd de kloof te dichten met grote bevolkingsgroepen. Klassieke media zijn er niet geslaagd sociale media terug in hun kot te drijven. Er is omzeggens geen onafhankelijke journalistiek, en evenmin een openbare omroep. Er is geen gebrek aan nieuws, maar het is onmogelijk om betrouwbare van onbetrouwbare informatie te onderscheiden. Dit zorgt voor een stijgend wantrouwen.
Wie heeft er baat bij zo’n doemscenario? Populistische politici, media-aandeelhouders die winst boven de ziel van de journalistiek stellen, mogelijk ook Big Tech die de kassa van advertentie-inkomsten verder laat rinkelen. En wie is dan wel in staat dit scenario te vermijden? Geen enkele speler op zijn eentje, wel een samenspel van spelers, is de teneur van de antwoorden: aandeelhouders en eigenaars van media hebben een verantwoordelijkheid; overheden en media zagen de tak af waarop ze zitten – de democratie – indien ze er niet in slagen de waakhond van de democratie wakker en vitaal te houden; de Googles en Facebooks van deze wereld dienen op grenzen van hun opmars te stuiten.
Burgers, ten slotte, gaan evenmin vrijuit: koken kost geld, een gratis kok kan niet veel kwaliteit op tafel toveren. Opkomen voor vrije informatiegaring en verspreiding kan niet losgekoppeld worden van de bereidheid hiervoor te betalen.
Kritische mensen
Hoe acuut bedreigend is de huidige situatie? De bevraagden zagen sterke elementen die hopelijk een wissel op een positieve toekomst geven: ondanks alle uitdagingen slagen onze media erin een kwaliteitsvol journalistiek aanbod te brengen, en wordt er nog voldoende voor betaald door abonnees, met aanvulling van advertentie-inkomsten en steun van de overheid.
Kritische tijden kweken kritische mensen, en een goed onderwijssysteem leidt hopelijk niet tot burgers die dociel luisteren
Makkelijk is dat niet, en al helemaal niet voor enkele kleinere kritische spelers, maar hun input en onderzoeksjournalistiek vindt de weg wel naar een geïnteresseerd publiek. Technologische ontwikkelingen openen mogelijkheden om het publiek actiever te bereiken en in sommige gevallen ook te betrekken, al kan het op dat laatste vlak een stuk beter volgens nogal wat bevraagden.
Terug naar His master’s voice. Kritische tijden kweken kritische mensen, en een goed onderwijssysteem leidt hopelijk niet tot burgers die dociel luisteren. Een kritische houding, ook tegenover de media, getuigt van burgerzin. Het is de bezorgdheid over een stijgende groep mensen, afhakers van klassieke media die hun heil zoeken in ‘alternatieve feiten’ en fakenieuws, die als een belangrijke rode lijn door de onderzoeksinterviews loopt. Wie zijn deze mensen en wat maakt dat ze afhaken? Deze vraag vormt de inzet van een verder onderzoek door de opleiding Journalistiek van de Erasmushogeschool Brussel.
Journalistiek is in ons land ingebed in een democratie, een context die nooit voor eeuwig gegarandeerd is. Dat is een bezorgdheid die de journalistiek overstijgt. Het maatschappelijke stelsel waarin we leven is wat wij ervan maken.
Het volledige verslag over de toekomstinterviews journalistiek kan ingezien worden op de site van de Vlaamse Vereniging van Journalisten.
