Naast de PFAS-vervuiling, stikstof, lozingen van zware industrie of lekkages uit huishoudelijke stortplaatsen, … schaden ook drugslabs het milieu. Die impact wordt bovendien schromelijk onderschat. Het aantal ontdekte stortplaatsen van chemisch afval uit de productie van illegale drugs overtreft in Vlaanderen het aantal ontmantelde drugslabs. Onderzoeksjournalist Daniela De Lorenzo sprak met allerlei betrokkenen en trok door de Nederlands-Belgische grensstreek. Want als er één crimineel fenomeen globaal georganiseerd is, dan is het wel de drugshandel. Haar onderzoek werd gesteund door Journalismfund.eu, de internationale poot van het Fonds Pascal Decroos.
Ontdek alle negen artikels uit 2021 die je gelezen moet hebben.
De ontmanteling van drugslabs en wietplantages in Limburg komt regelmatig in het nieuws. De afgelopen twee jaar werden in de oostelijke provincie in totaal 28 labo’s ontmanteld, 37 dumpingen opgeruimd en 228 cannabisplantages opgerold. De berichten van het Limburgse parket over de ontdekkingen verschijnen steevast in de pers, inclusief hoeveel drugs en cash in beslag is genomen, hoe groot plantages zijn en hoeveel personen betrokken zijn. Over de voetafdruk die drugslabs achterlaten wordt echter meestal niet bericht.
De afgelopen tien jaar zijn meer dan honderd synthetische drugslabs ontdekt. Aangezien België en Nederland de belangrijkste producenten van MDMA en amfetamines zijn in Europa, kampen beide landen met een onzichtbare afvalstroom veroorzaakt door de illegale productie van drugs.
Een MDMA-pil geproduceerd in een Belgisch drugslab kost ongeveer 10 euro, maar de milieukosten van deze illegale handel blijven verborgen. Volgens een Nederlandse studie van 2017 wordt per kilo geproduceerde MDMA en amfetamines tussen de zes en tien kilogram of tien en twintig kilogram chemisch afval geproduceerd.
Veel voorkomende stoffen zijn naftaleen, formamide, methanol, methylamine, ammoniak, zoutzuur, mierenzuur, zwavelzuur, methanol, aceton, ethanol en ether. De precieze stoffen zijn afhankelijk van het soort synthetische drug en de productiemethode.
Drugsbendes laten het afval meestal achter op de plaats van de productie, waar het vervolgens blijft liggen tot de overheid zich ontfermt over de opruiming. Stortplaatsen van drugsafval, meestal achtergelaten in grote blauwe of doorzichtige vaten, worden steeds vaker teruggevonden op straat of op terreinen in de provincie Limburg.
Afval vermist
Uit gegevens van de afgelopen tien jaar blijkt dat er meer dan 182 stortplaatsen van drugsafval zijn gevonden waarbij vervolgens een veilige hantering en sanering plaatsvond.
De laatste jaren daalde het aantal ontdekte stortplaatsen sterk, al lijkt die trend de voorbije maanden ietwat te keren. “Vorig jaar, van maart 2020 tot oktober 2020, zagen we bijna geen drugslabs, maar in de laatste maanden van vorig jaar zagen we drie tot vier drugslabs. Nu hebben we er al zes sinds begin 2021", zegt Carine Buckens, parketmagistraat van het parket van Limburg.
Vooral in 2020 zijn er minder stortplaatsen van drugsafval geregistreerd, wat vragen doet rijzen over hoe en waar het afval is terechtgekomen. "Coronamaatregelen zoals verscherpte grenscontroles en de avondklok hadden een invloed op hoe drugsafval werd gedumpt", vertelt Etienne Dans. Hij is hoofd van de Clan Lab Response Unit bij de Federale Politie, een team gespecialiseerd in de ontmanteling van drugslaboratoria in Vlaanderen en de behandeling van alle sites die met gevaarlijk afval te maken hebben. "Een verplaatsing na de avondklok was per definitie verdacht", gaat hij verder.
"Aangezien het afval niet werd gevonden, is dumping in de natuur zeer aannemelijk, met potentiële risico's voor het milieu en voor mensen die in contact komen met het giftige afval.”
Wanneer het drugsafval wordt aangetroffen, voeren verschillende belanghebbenden, zoals de Clan Lab Response Unit, de Civiele Bescherming en de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM) gezamenlijk de veilige behandeling van het gevaarlijk afval en de sanering uit. "Als je te maken hebt met chemisch afval dat niet in vaten zit maar op de grond is terechtgekomen, is het belangrijk om meteen maatregelen te nemen om te voorkomen dat je verdere bodemsaneringsmaatregelen moet nemen", zegt Jan Verheyen, woordvoerder van OVAM.
Milieu-effecten
Verschillende factoren bepalen de impact van de verontreiniging, zoals de intensiteit en de omvang van de lozing, de aard en de eigenschappen van de verontreinigende stoffen, en de specifieke kenmerken van het ontvangende milieu.
"Afhankelijk van al deze factoren kan een milieu zich grotendeels herstellen wanneer de verontreiniging is gestopt”, zegt Filip Tack, bodemchemicus aan de Vakgroep Groene Chemie en Technologie van de UGent, gevraagd naar de mogelijke persistentie van verontreinigingen. “Al zal het waarschijnlijk niet volledig terugkeren naar een toestand alsof de verontreiniging nooit heeft plaatsgevonden. De getroffen zone kan gedurende een vrij lange tijd anders functioneren. Hoewel het natuurlijke milieu veerkrachtig is en een buffersysteem biedt dat ons beschermt tegen onze eigen vervuiling, zijn er grenzen aan wat het aankan."
Verdere problemen doen zich voor wanneer de dumping of lozing van drugsafval niet wordt aangetroffen, maar elk geval van drugsafval is uniek in zijn consequenties. Op de plek van de lozing is de concentratie van het geloosde materiaal echter zo sterk dat organische chemische bijproducten, zoals ammoniak, de zuurgraad van de natuurlijke omgeving veranderen waardoor planten, micro-organismen en fauna die met dergelijke stoffen in aanraking komen, onmiddellijk afsterven.
Lozing in riool
Het Limburgse rioolstelsel maakt sterk opgang als favoriete lozingsplek. Beheerders van afvalwaterzuiveringsinstallaties registreren afwijkingen in de pH-waarde van het water dat in hun zuiveringsinstallaties binnenkomt. "Er staat geen naam op als het binnenkomt", zegt Joan Deckers, operationeel manager van een waterzuiveringsinstallatie van Aquafin, dus het is moeilijk vast te stellen of het gaat om drugsafval of andere soorten lozingen.
Op 6 maart viel de installatie stil toen een drugsbende drugsafvalstoffen rechtstreeks in de riolering loosde. De intensiteit van de chemische lozing was zo sterk dat de zuurgraad steeg tot 10 en alle bacteriën dood waren. “We moesten nieuwe partijen bacteriën vervoeren”, zegt Deckers. “Het duurde meer dan twee dagen voor de installatie weer volledig operationeel was. In die tijd kwam het water gedeeltelijk ongezuiverd in de waterwegen terecht.”
Sommige chemische verbindingen die specifiek zijn voor de drugs zijn inderdaad persistent. In Nederland heeft het Nederlands Forensisch Instituut gevallen gedocumenteerd van dumping in mestputten, en de aanwezigheid van amfetamineresten in maïsluizen, wat aantoont dat levende wezens dergelijke drugsverbindingen kunnen opnemen. Ook studies van het Nederlandse instituut voor wateronderzoek KWR tonen aan dat specifieke MDMA-verbindingen permanent in het water aanwezig zijn, zelfs na behandeling in waterzuiveringsinstallaties.
Geen milieuboekhouding
De productiemethode van synthetische drugs verandert snel, waardoor ook de samenstelling van het gedumpte afval vaak verandert. Dat maakt het moeilijk om na te gaan welke bedreiging het afval kan vormen voor het milieu en welke maatregelen moeten worden genomen.
Een andere moeilijkheid vloeit voort uit het feit dat het meeste wetenschappelijk onderzoek gericht is op een sterke en langdurige blootstelling aan chemische stoffen. De milieu- en gezondheidsrisico's van blootstelling aan verschillende chemische stoffen in lage doses in ecosystemen worden meestal nog niet in rekening genomen. Hierdoor is het moeilijk om te achterhalen in welke mate sommige stoffen ecosystemen kunnen aantasten.
Uit een studie van onderzoeker Mafalda Pardal van de Vakgroep Criminologie, Strafrecht en Sociaal Recht aan de UGent die binnenkort gepubliceerd wordt, blijkt dat er nog geen sprake is van systematische monitoring. Naast moeilijkheden bij het opsporen van bepaalde soorten stortingen, zijn er ook belangrijke blinde vlekken op vlak van toezicht op milieurisico's door onder meer OVAM of de Vlaamse Milieumaatschappij en de manier waarop relevante actoren die informatie delen.
"Het grote probleem is dat er geen gestandaardiseerde parameters zijn om te onderzoeken in een milieulaboratorium. Ze doen wel analyses, maar ze controleren niet op de juiste parameters", zegt Natalie Meert, forensisch deskundige drugs bij het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie. Vervolgbezoeken aan de stortplaatsen om zo de langetermijngevolgen van dergelijk chemisch afval te onderzoeken, zijn bovendien zeldzaam. "We willen onderzoeken uitvoeren, maar we hebben ook de middelen ervoor nodig", zegt Meert.
Het Toxicologisch Centrum van de UAntwerpen voert regelmatig afvalwateranalyses uit om drugsgebruik op te sporen. Een systematische aanpak om de aanwezigheid van drugsafvalstoffen bloot te leggen ontbreekt dan weer, omdat het een dure praktijk is die inderdaad niet wordt gefinancierd.
Zowel parketmagistraat Carine Buckens als Meert maken zich zorgen over de richting waarin drugsproductie in België evolueert. In 2019 werden in Limburg in totaal 167 cannabisplantages ontdekt waarvan 133 operationeel waren. In 2020 waren dat er 112 waarvan 95 operationeels.
"We zien sinds 2020 cocaïne-extractielabs en sinds 2018 ook methamfetaminelabs", zegt Meert. De diversificatie van de drugsproductie is een bijkomende stressfactor voor milieu en volksgezondheid. "We weten uit Australische studies dat wonen in huizen waar eerder methamfetamine werd geproduceerd op lange termijn gezondheidsproblemen kan veroorzaken", zegt Buckens. Dat komt door het gebruik van stoffen zoals kwik, die door hun vluchtigheid doordringen in muren en andere oppervlakken. Afval van cocaïne-extractie bevat dan weer stoffen die erg ontvlambaar zijn.
Parallelle oorlogen
Op 22 april 2021 werd op initiatief van Vlaams minister van Omgeving en Justitie Zuhal Demir (N-VA) een rondetafel opgestart over de verwerking van drugsafval. Het doel van de rondetafel was om met alle betrokken overheden van gedachten te wisselen over hoe deze dumpingen in heel Vlaanderen het best uniform kunnen worden aangepakt.
Momenteel is er een draaiboek over hoe om te gaan met drugsafval, maar het wordt niet steeds grondig opgevolgd. Na afloop van de politie-interventie moet een milieuambtenaar van de gemeente waar de dumping van drugsafval plaatsvond een milieurapport opstellen. Zoals onderzoeker Pardal echter opmerkt, hangt de grondigheid van het rapport af van de kennis over drugs van de individuele milieuambtenaar, zijn deskundigheid, bereidheid en beschikbaarheid.
Een speciaal aanspreekpunt op Vlaams niveau - een single point of contact of SPOC - lijkt prioritair. Dat moet zich volledig bezighouden met de problematiek van het drugsafval. De autoriteiten kunnen zich er in geval van nood rechtstreeks tot wenden. Voorts staan ook besprekingen over de financiering van de opruimingskosten, en preventie- en communicatieacties op de agenda. Aangezien het actieplan tegen de zomer klaar moet zijn, lopen de gesprekken eind juni verder.
Op nationaal niveau worden de oorlog tegen drugsafval aan de ene kant en de war on drugs aan de andere echter onevenredig gevoerd, omdat de aanpak van beide problemen verschillende maatregelen en middelen krijgen toegewezen.
Overal in het land duiken nieuwe gevallen van drugsdumpingen op: drugsbendes maken er handig gebruik van dat de autoriteiten het verschil tussen drugsafval en gewoon afval niet steeds kunnen zien, omdat het fenomeen in andere Belgische regio’s niet goed bekend is.
In mei 2021 gebeurde de eerste dump van drugsafval in het Brussels Gewest, in de buitenwijken van Anderlecht. Afkomstig van een cannabisplantage, was het afval bijna volledig organisch. De ontdekking belooft weinig goeds.
"Je moet de kwestie willen erkennen als een nationaal probleem", zegt Buckens, die graag meer steun zou krijgen voor de problematiek. "We hebben niet alleen de haven van Antwerpen", benadrukt ze. De haven van Antwerpen is inderdaad de toegangspoort voor de meeste chemische grondstoffen die voor drugsproductie nodig zijn. Maar een deel van de chemische dumps komt ook uit Nederland, slechts enkele kilometer over de grens gedumpt in de buurt van kleine stadscentra zoals Hamont-Achel of Hechtel-Eksel.
Tijdens de pandemie bleven alle drugs beschikbaar op de markt en bleef de productie op peil, terwijl drugsbendes creatiever werden met het lozen van hun illegaal afval.
Volgens gegevens van Sciensano van december 2020 daalde het gebruik van synthetische drugs aanzienlijk na de afkondiging van de eerste lockdown op 13 maart 2020. Mogelijk zal het gebruik van synthetische drugs weer toenemen tot het niveau van voor de pandemie door de geleidelijke heropening van de evenementensector. De omvang van de milieuschade die door deze illegale productie veroorzaakt dreigt echter nog steeds over het hoofd te worden gezien.
Vertaling: Koba Ryckewaert
Dit onderzoeksartikel kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.
