Je herkent dit beeld wellicht – misschien zelfs uit de eerste hand. Het lijkt alsof dit soort schroom een piek bereikt rond de leeftijd van 13 jaar. De sociale status van een tiener is een waardevol goed, dat ze niet zomaar op het spel zetten. Maar op een of andere manier beseffen ze niet dat al hun vrienden en vriendinnen exact hetzelfde voelen.
Zodra echter een groepje de banvloek verbreekt (want in groep ben je veiliger), zoals bij de meisjes in het voorbeeld, komt het proces op gang, en is er al gauw geen spoor meer van de eerdere verlammende terughoudendheid.
Met vreemden praten
Dit fenomeen beperkt zich overigens niet tot tieners. Samen met enkele collega’s boog Juliana Schroeder, een psycholoog aan de universiteit van Berkeley, zich over een thema dat voor volwassenen, en zeker voor Britse volwassenen (de studie vond plaats in Londen) niet minder ongemakkelijk is dan als eerste de dansvloer betreden op de schooldisco: een gesprek aanknopen met een vreemde.
In hun paper Hello Stranger? Pleasant conversations are preceded by concerns about starting one, gaan de onderzoekers na waarom mensen die naar en van het werk pendelen elkaar meestal negeren. Een mogelijke reden (die al uit eerder onderzoek bleek) is dat men onderschat hoe prettig zo’n gesprek zou zijn.
Dit werd bevestigd in hun eerste veldstudie op Londense pendeltreinen. Onder de bijna 400 deelnemers meldden diegenen in de behandelgroep (zij moesten een vreemde aanspreken) dat ze een veel prettigere ervaring hadden dan diegenen aan wie verteld werd niets te doen, en dan de controlegroep waarin de deelnemers deden wat ze normaal doen tijdens hun woon-werktrip.
Het tweede experiment zocht naar de reden achter de algemene terughoudendheid om een gesprek aan te knopen met een vreemde. De hypothese was dat dit eerder was omdat men onderschat hoe geïnteresseerd een vreemde zou zijn in een gesprek, dan omdat men verwachtte dat de conversatie onaangenaam zou zijn.
En inderdaad, zij die zich inbeeldden hoe het zou zijn een gesprek te beginnen vonden dat minder prettig dan zij die zich inbeeldden hoe dat gesprek zelf zou zijn. Deelnemers speculeerden typisch dat de andere persoon minder geïnteresseerd zou zijn in een gesprek dan zijzelf, dat het begin van de conversatie ongemakkelijk zou zijn, of dat een vreemde gewoon geen zin zou hebben in een babbel.
De gelijkenis met de schooldisco is treffend. We beseffen niet dat anderen hetzelfde denken als wij – erger nog, we denken dat ze allemaal wat anders denken. En daarom kiezen we ervoor niet af te steken tegen de norm.
Foute perceptie op grotere schaal
Twee studies illustreren hoe dit ook op grotere schaal gebeurt. Een paper van Peter Andre, een econoom aan de universiteit van Bonn, en zijn collega’s, beschrijft onderzoek naar gegevens van 8.000 Amerikanen omtrent hun bereidheid om de klimaatopwarming te helpen bestrijden. Maar ook wat die attitude bepaalt, zoals de perceptie van sociale normen, economische voorkeuren en hun ethische waarden.
De onderzoekers stelden een grote misperceptie vast van zowel de geldende beschrijvende normen (hoe de dingen zijn), als de dwingende normen (hoe men denkt dat de dingen zouden moeten zijn).
Twee derde van de deelnemers onderschat hoeveel Amerikanen daadwerkelijk actie treffen om de klimaatverandering tegen te gaan. Gemiddeld geloofden zij dat dit 51% was (in werkelijkheid was dit 62%). Meer dan driekwart van de deelnemers schat te laag in hoeveel van hun medeburgers denken dat het belangrijk is iets te doen tegen de klimaatverandering: gemiddeld werd dat op 61% geraamd (terwijl het werkelijke percentage 79% was).
De meest opmerkelijke bevinding was dat de bereidheid van de deelnemers om hun eigen gedrag te veranderen toenam wanneer ze de correcte cijfers vernamen. De onderschatting van de bereidheid en het engagement van anderen bleek een belangrijke rem te zijn op de eigen bereidwilligheid om actie te ondernemen – net zoals op de schooldisco en de pendeltreinen.
Een tweede studie, geleid door Leonardo Burzstyn, een econoom aan de universiteit van Chicago, vond plaats in Saudi-Arabië, een land waar de deelname van vrouwen aan de arbeidsmarkt erg laag ligt in vergelijking met andere landen (ongeveer 18% in 2017). Bepaalde regels verklaren grotendeels dit lage percentage: vrouwen worden niet enkel verondersteld te werken in ruimten die afgezonderd zijn van de mannen, ze hebben ook de expliciete goedkeuring nodig van hun ‘hoeder’ (meestal hun echtgenoot of hun vader).
Tegen een achtergrond van bescheiden maar toch betekenisvolle maatschappelijke veranderingen (zoals het opheffen van het verbod voor vrouwen met de auto te rijden), onderzochten de wetenschappers in welke mate de mannelijke hoeders van de Saudische vrouwen een correct beeld hadden van wat andere mannen geloofden in verband met de deelname aan de arbeidsmarkt van hun echtgenotes.
Onder 500 deelnemende Saudische mannen tussen 18 en 35 jaar bleek 87% het eens te zijn met de stelling dat vrouwen buitenshuis moeten kunnen werken. Maar op de vraag hoeveel andere mannen dat geloof delen, onderschatte 70% het correcte antwoord: gemiddeld werd dat op slechts 63% geraamd.
Net als bij de klimaatstudie werd vervolgens aan een deel van de deelnemers de correcte informatie verstrekt. Deze mannen konden dan kiezen tussen een waardebon, of een gratis lidmaatschap van een job-matching dienst voor hun vrouw. In vergelijking met de controlegroep was het aantal mannen dat voor de jobdienst koos 36% hoger, vooral dankzij de deelnemers die de steun voor vrouwen aan het werk het meest hadden onderschat (bij hen was dat 57% hoger). Zes maanden na dit experiment hadden de vrouwen van de mannen in de behandelgroep meer gesolliciteerd (16% tegenover 5% in de controlegroep) en een job-interview gehad (6% tegenover 1%).
(Gevolgen) van foute perceptie tegengaan
Hier zien we dus eens te meer dat gebrek aan inzicht in de attitudes van anderen de eigen bereidheid tot gedragsverandering onderdrukt. Men noemt dit verschijnsel pluralistische onwetendheid: men heeft een persoonlijke overtuiging (dansen is leuk, praten met een vreemde is prettig, het is een goede zaak de klimaatverandering te bestrijden, vrouwen moeten buitenshuis kunnen werken), maar men gelooft onterecht dat slechts weinig anderen die overtuiging delen.
Dit leidt tot een bijzonder geval van status quo bias: we willen liever niet buiten de lijntjes kleuren, of de non-conformist te zijn. En zoals zo vaak in de gedragswetenschappen zien we ook hier eigenlijk niets nieuws – je hebt wellicht al moeten denken aan Hans Christian Andersens sprookje De nieuwe kleren van de keizer.
Pluralistische onwetendheid blijkt in elk geval een behoorlijk obstakel te zijn tot gedrags- en normverandering. Maar de kleine jongen uit het sprookje, die uiteindelijk wijst op wat iedereen geloofde, maar niemand durfde te uiten, verwijst ons naar een manier om dat obstakel te omzeilen. Als de werkelijk situatie wordt gecommuniceerd, dan zal de terughoudendheid van mensen om een nieuwe norm te omarmen en ernaar te handelen inkrimpen.
Ook de meisjes op de schooldisco geven ons een mogelijke aanpak: we hoeven niet noodzakelijk te wachten op een informatiecampagne – ook een klein groepje van dappere gelijkgezinden kan snel een golf van verandering op gang te brengen.
