Een goede raad voor de staat (1/2)

Bij die cijfers past alleen stilte. Een witregel lang.

2021 is ook het jaar van de Grote Klimaatrampen. Tussen 25 juni en 1 juli werden de Canadese provincie British Columbia en de Amerikaanse staat Washington getroffen door een heat dome (hittekoepel), een natuurverschijnsel dat zich normaal slechts elke duizend jaar voordoet maar door de klimaatopwarming nu veel vaker zal voorkomen. De temperatuur steeg tot ver boven de 40 graden, tot 49 graden in Canada. Ook in Spanje (47°C) en… op de Noordpool (38°C) waren er nooit geziene hittegolven. De kerstman droeg vorige week een korte broek.

Orkaan Ida, die eind augustus met snelheden van meer dan 240 kilometer per uur over het zuiden van de Verenigde Staten raasde, was de meest verwoestende ooit, op orkaan Katrina in 2005 na. In 2021 haalde Laura bijna even hoge snelheden. Superorkanen die vroeger slechts om de 150 jaar voorkwamen, teisteren nu de kusten van Louisiana en Florida met een veel grotere regelmaat.

Ook de overstromingen in Duitsland, Nederland en België (vooral Wallonië) waren het gevolg van een hoogst uitzonderlijk weerfenomeen dat duidelijk verband houdt met de klimaatverandering (zelfs koning Filip erkende dat in zijn kerstboodschap). Ze waren ook de tweede grootste ramp ter wereld van 2021 met een (verzekerde) schade die op 38 miljard euro wordt geschat. Het water kwam letterlijk ‘uit de lucht vallen’. De overstroming was niet (zoals in Ruisbroek in 1976) het gevolg van de combinatie springtij, storm en felle regen, maar wel van een ‘waterbom’. Geschat wordt dat dit fenomeen zich steeds vaker zal voordoen omdat de straalstroom aan het sputteren is.

In tijden van crisis kijkt de burger naar de overheid voor hulp. In 2021 moest die vaststellen dat de overheid veel machtelozer is dan ze zich wil voordoen. Dat de staat geen veilige bunker is waar we kunnen schuilen, maar een schuilhutje van bordkarton. Spuug en touwtjes.

Eerst het goede nieuws. Dankzij de gecombineerde inspanningen van de overheid (universiteiten) en bedrijven werden in een rotvaart vaccins ontwikkeld die erg doeltreffend waren om het coronavirus in te dijken. Ook al kwamen er nadien nieuwe varianten, je moet er niet aan denken hoe hoog de dodentol zou zijn als er geen vaccins waren geweest. De rol van de overheid in deze campagne is doorslaggevend geweest, vooral omdat ze de geldkraan opendraaide om iedereen gratis te vaccineren. Niet een keer, maar twee, drie (of binnenkort vier en vijf) keer.

De farmaceutische industrie gijzelt tot op vandaag de regeringen van de wereld. Er is zelfs sprake van ‘De grote vaccinroof’. Zo vraagt Pfizer/BioNTech meer dan 41 miljard dollar te veel voor zijn vaccins. De Europese Unie besteedde al 31 miljard dollar aan de nieuwe mRNA-vaccins, bijna 20% van het hele budget van 2021. Ondertussen geven Pfizer, Moderna en hun concurrenten geen krimp. De prijzen blijven hoog en de patenten op de vaccins blijven overeind, waardoor ze niet goedkoop kunnen worden geproduceerd door andere firma’s en de vaccinatiegraad in het Zuiden ondermaats blijft en nieuwe mutaties van het virus kunnen ontstaan.

Stel je voor dat de overheden van de wereld de vaccinatie van de bevolking niet hadden gefinancierd…

Toch ontbreekt het aan daadkracht om de Pfizers van deze wereld tot orde te roepen en hun monopolie te doorbreken. Of hen een crisisbelasting op te leggen waarmee een deel van het belastinggeld kan worden gerecupereerd.

De schatkist bleek wel op meer domeinen de belangrijkste hulpverlener. Zo werd in 2020 in België maar liefst 21 miljard euro aan coronasteun uitbetaald door de verschillende overheden. Voor 2021 is de factuur nog niet bekend, maar de kans is klein dat die veel lager zal liggen. Om dat bedrag een beetje te kunnen plaatsen is het misschien goed te weten dat de totale jaarlijkse uitgaven van de Vlaamse overheid 50 miljard bedragen. 

Te weinig handen

Maar met geld alleen bestrijd je geen crisis; daar heb je ook mensen voor nodig. In de rusthuizen speelde zich een humanitaire catastrofe af die het gevolg is van een jarenlange onderfinanciering van de ouderenzorg. Het personeelsbestand is te krap en tijd en geld voor opleiding (bijvoorbeeld in de aanpak van epidemieën) waren er niet. Mondmaskers waren er niet omdat ze werden weg bespaard. Het enige wat de regeringen konden doen, was onze (over)grootouders opsluiten in hun kamertjes en overlaten aan hun lot. Zo werden onze woonzorgcentra sterfhuizen waar onze dierbaren een eenzame dood stierven.

In tijden van hoge nood (in het begin van de crisis toen de rusthuizen onderbemand waren en bij het begin van de vaccinatiecampagne) keken veel mensen naar het leger. Dat heeft toch ook een ‘medische component’ met eigen personeel en ziekenhuizen. Dat bleek lelijk tegen te vallen. Decennia van besparingen en het afbouwen van de ‘dienst aan de natie’ (ten voordele van peperdure blinkende F35-jachtbommenwerpers, bijvoorbeeld) hebben het leger op de rand van de afgrond gebracht: te weinig en slecht opgeleid personeel, erbarmelijke infrastructuur en verouderd materieel. ‘Onze jongens’ deden wat ze konden en sprongen her en der bij, maar zij konden niet (zoals de Britten, de Fransen en de Amerikanen) een noodplan ontvouwen om de bevolking te beschermen. Nochtans dé belangrijkste taak van elk leger. 

Ook op andere domeinen moest de staat de handen in de lucht gooien. Om de contact tracing in goede banen te leiden werd een prijzig contract gesloten met de mutualiteiten. En dan te weten dat ons land meer dan 400.000 ambtenaren telt van wie een deel (dat niet kon telewerken) betaald thuis zat. 

Oorlogsgebied langs de Vesder

Toen de waterbom boven Duitsland, België en Nederland ontplofte, bleek in ons land vooral Wallonië getroffen te zijn: 202 van de 262 Waalse gemeenten zijn erkend als rampgebied. Vooral de steden en gemeenten in de vallei van de Vesder leken nadien wel op een war zone.

Opnieuw keken de burgers naar de overheid om hulp te bieden. Maar dit keer kon die zelfs niet de schijn wekken dat ze daadwerkelijk iets kon doen. De afbouw van het aantal genietroepen van het leger (die bijvoorbeeld bruggen kunnen slaan) en de halvering van de civiele bescherming lieten zich al snel gevoelen. In het heetst van de strijd heerste vooral amateurisme bij de hulpdiensten.

De overheid schoof de coördinatie van de hulpverlening door naar het Rode Kruis maar door de desintegratie van de lokale besturen in het getroffen gebied en het gebrek aan coördinatie vanuit de hogere overheden verliep de hulpverlening erg stroef. De Waalse tak van het Rode Kruis bleek niet over een degelijke vrijwilligerscoördinatie te beschikken. Ook vandaag nog zijn de noden haast niet te overzien. De massale vrijwillige steun vanuit de bevolking voor de getroffen gemeenten is uiteraard hartverwarmend. Opvallend is het aantal Vlamingen dat elk weekend de handen uit te mouwen gaat steken om puin te ruimen en noodhulp uit te delen. De vindingrijkheid en slagkracht zijn daarbij erg groot. Zo viel de plaatscommandant van het leger in Verviers van zijn stoel toen een lid van Rotary Club Gent hem een volledig uitgewerkt plan kwam presenteren om de hulpverlening te stroomlijnen. Niet alleen serviceclubs (die een fijnmazig netwerk hebben in heel het land), maar ook jeugdbewegingen, lokale besturen en bedrijven tonen grote ijver en slagkracht. Het kan niet doen vergeten dat de provinciale, gewestelijke en federale overheden schromelijk tekort zijn geschoten.

Waar is de staat?

Als de staat tekortschiet, lijken de burgers nog steeds in staat om zichzelf te redden. Iedereen die zich liet vaccineren, kon met eigen ogen vaststellen dat de vaccinatiecentra blijk gaven van een enorme efficiëntie. Al meer dan een jaar draaien ze, zo goed als onbezoldigd, mee om het belangrijkste wapen in de oorlog tegen het virus te bedienen: de vaccinatie.

In 1987 zei de Britse premier Margaret Thatcher “Wie is de maatschappij? Er is niet zoiets als de maatschappij. Er zijn individuele mannen en vrouwen en er zijn gezinnen en geen regering kan iets doen behalve via mensen en mensen kijken eerst naar zichzelf.”

De Iron Lady lijkt 34 jaar later gelijk gekregen te hebben. Vier decennia lang hebben haar volgelingen nodig gehad om de maatschappij (en zij bedoelde daarmee ‘de staat’) te discrediteren. Wat de staat doet, kan even goed of zelfs beter gedaan worden door de markt. De staat moest terugtrekken uit de essentiële sectoren, de markt zou zorgen voor innovatie, lagere prijzen en meer keuzevrijheid. Burgers werden cliënten of consumenten. Wat niet in cijfers kon worden gevat, wie niet rendeerde, had geen plaats in de maatschappij.

De overheid mocht enkel nog fungeren als scheidsrechter. Ze moest zorgen dat ondernemers zo vrij mogelijk konden ondernemen. Dat zou rijkdom creëren die zou doorsijpelen naar de armere lagen van de bevolking. 

Die doctrine lijkt anno 2021 aan het einde van haar houdbaarheid gekomen te zijn. De deregulering en de harde besparingspolitiek (vooral na de financiële crisis) hebben de bodem uit het vat geslagen. De planeet is uitgeput. De globalisering (gevolg van de race naar de laagste lonen) is een vliegwiel voor de coronabesmetting gebleken. 

De middenklasse voelt zich niet langer (financieel) veilig. Veel jongeren kunnen alleen maar dromen van een vast contract en stellen het moment waarop ze op eigen benen kunnen staan steeds langer uit. Huizen en appartementen zijn (net als woon- en verzorgingscentra) door subsidies gepimpte beleggingsproducten geworden. Vijftigplussers bidden elke dag dat ze tot hun pensioen kunnen blijven werken. Bij ontslag zijn ze veroordeeld tot langdurige werkloosheid met steeds maar dalende uitkeringen (terwijl ze hun hele carrière bijgedragen hebben tot het systeem). De allerjongsten rekenen zelfs niet meer op een pensioen. De armoede neemt toe en daarmee ook de polarisering tussen bevolkingsgroepen. Nieuwe en oude.

Protest en contestatie

Deze onzekerheid en de woede waarmee ze gepaard gaat (leestips: Angrynomics van Erik Londergan en Mark Blyth en The Tyranny of Merrit van Michael J. Sandel) leiden tot protest en contestatie. De ‘gele hesjes’ waren daar al een bewijs van. Maar ook de toegenomen mobilisatiekracht van de vakbonden tegen de gedwongen loonmatiging en de verhoging van de pensioenleeftijd wijzen erop dat er een grens bereikt is. De spectaculaire verrijking door een steeds kleinere groep van multimiljardairs, de voor de fiscus ongrijpbare multinationals en de welgemeende fuck you van grootvervuilers als 3M aan het parlement zijn allemaal zo flagrant dat ze niet langer maatschappelijk aanvaardbaar zijn.

Tijdens zijn bewind voerde de Italiaanse dictator Benito Mussolini het eerste universele pensioensysteem in Europa in. Hij won daarmee de harten van de Italianen. Zijn retoriek over de nationale grootheid van Italië, het breken van de macht van vakbonden en de gewelddadige terreur tegen de oppositie leidden uiteindelijk tot de installatie van een fascistische dictatuur.

De Griekse ex-minister van Financiën en voorman van de progressieve Europese partij DiEM25, Yanis Varoufakis, bracht de opgang van Mussolini onlangs in herinnering en verwees naar de ‘illiberale democratieën’ die zich aan het vormen zijn in Hongarije en Polen (en Griekenland). Zij paren een versterken van de welvaartstaat aan een nationalistische politiek die de democratische (en syndicale) vrijheden inperkt en de democratie ondermijnt. Voor hem, maar ook voor de oude getrouwe Noam Chomsky, is het duidelijk: als de overheden er niet in slagen om hun burgers opnieuw veiligheid en zekerheid én perspectief te geven, dan dreigt een fascistoïde verglijding.

En toch.

2021 was ook in positieve zin een scharnierjaar. De derde en de vierde macht toonden zich strijdbaarder dan ooit.