Een goede raad voor de staat (2/2)

Met de Amerikaanse historicus Samuel Moyn moeten we vaststellen dat “een feitelijke benadering van de Trump-jaren laat zien dat degenen die 'fascisme' roepen, de neiging hebben zich te baseren op de eerste helft van elke beangstigende nieuwscyclus. Maar de tweede helft liet zien dat Trump terugschrok voor een fascistisch eindspel, onder druk van gedachten veranderde, of zich geblokkeerd zag door zijn eigen dienaren. En dat was voordat de zwaardere wapens in het Amerikaanse systeem in het spel kwamen. Ik heb meer sympathie voor de bewering dat fascistische elementen in de burgermaatschappij zich aangemoedigd hebben gevoeld met Trump aan het roer.”

Ook al is overal sprake van toenemend geweld en extremisme, toch blijft de overgrote meerderheid van de bevolking niet geneigd om de rangen van de extreemrechtse knokploegen te vervoegen. 

De autoritaire populisten van vandaag moeten de democratie hacken om zo de macht te grijpen. Ze schrikken er niet voor terug de verkiezingsuitslag in vraag te stellen (Trump) of de verkiezingen te vervalsen (Polen). Tegelijkertijd zetten ze het ‘eigen volk’ op tegen een reeks externe vijanden (vluchtelingen, de Europese Unie,…). 

De rechtsstaat ondermijnen

Een van de meest verontrustende strategieën van Trump en zijn akolieten is hun ijver om de rechtsstaat te ondermijnen. Zij huldigen het principe dat de wil van de meerderheid altijd primeert. Daarbij vergeten ze dat rechters moeten toezien op de naleving van grondrechten en wetten. Zolang die niet worden aangepast, blijven ze van kracht.

De pogingen van Trump om met executive orders toch zijn zin door te drijven (zijn muur tussen de VS en Mexico, een inreisverbod voor moslims), zijn daar voorbeelden van. De Amerikaanse rechtbanken wierpen vier jaar lang een stevige dam op tegen het sloopwerk dat Trump verrichtte. Ook het parlement liet zich niet door Trump paaien toen Joe Bidens verkiezing moest worden bekrachtigd.

In ons eigen land waren we vorig jaar ook getuige van opmerkelijke beslissingen van rechters. De Raad van State eigende zich in de laatste maand van 2021 een hoofdrol toe op dat vlak. Eerst publiceerde Apache een advies van de auditeur waaruit bleek dat Bart De Wever en zijn schepenen te nauw hadden samengewerkt met projectontwikkelaar Land Invest Group in het dossier van de Antwerpse Slachthuissite. Het bezorgde de burgemeester ernstige imagoschade en zet misschien een hele reeks andere Antwerpse bouwdossiers op losse schroeven.

Daarna gaf de Raad van State het Overlegcomité een flinke draai om de oren door de sluiting van de cultuursector terug te draaien. Die beslissing was onvoldoende gemotiveerd en niet proportioneel volgens de Raad.

Vorige week zorgt een uitspraak van dezelfde Raad van State dat de werken aan de Oosterweeltunnel onmiddellijk stilgelegd moeten worden omdat de grond die wordt uitgegraven te veel PFOS bevat en dus als gevaarlijk afval moet worden beschouwd.

Drie keer herinnerde het hoogste administratieve rechtscollege van het land politici eraan dat ze geen bochten mogen afsnijden, dat ze de regels moeten volgen. Afwijken van die regels kan, maar alleen als de motivatie deugdelijk is en niet met spuug en touwtjes aan mekaar hangt.

Toen Apache het advies van de auditeur over de Slachthuissite publiceerde noemde De Wever de Raad van State nog “wereldvreemd”. Zijn mening over de twee andere beslissingen kennen we nog niet. Daarvoor is het wachten op het volgende mediaoffensief van de N-VA-voorzitter. Wellicht zal het Vlaamse regeerakkoord daar een hoofdrol in spelen. Dat bevat de intentie om de Raad van State buitenspel te zetten in Vlaanderen: 

"Administratieve procedures zorgen te vaak voor grote vertragingen in maatschappelijke relevante projecten en/of zijn een potentiele rem op de creatie van een gunstig investeringsklimaat. Er is nood aan een optimalisering van de bestuursrechtspraak van de Raad van State en de Vlaamse Raad voor Vergunningsbetwistingen, zodat investeringsprojecten sneller en gemakkelijker kunnen worden gerealiseerd."

Wanneer er bezwaren zijn tegen projecten “blijven we ernaar streven om zo veel mogelijk betwistingen inzake het Vlaams Omgevingsrecht door de Vlaamse bestuursrechtspraak te laten behandelen. We onderzoeken daarom of we de Raad voor Vergunningsbetwistingen ook bevoegd kunnen maken voor de beroepen tegen ruimtelijke uitvoeringsplannen en complexe projecten”.

Ook op federaal niveau wordt een offensief voorbereid tegen de Raad van State. Minister van Binnenlandse Zaken Annelies Verlinden (CD&V) werkt aan een hervorming die moet voorkomen dat projecten definitief geblokkeerd raken na een vernietiging door de Raad van State. Zo zou de Raad ook oplossingsgericht moeten werken. Critici vrezen dat hier de rechtsbescherming van alle betrokkenen in gevaar kan komen.

Diezelfde minister Verlinden kondigde vorige maand doodleuk aan dat wegens personeelsgebrek de strijd tegen fiscale fraude geen topprioriteit meer is.

Het zou dus fout zijn om in onze ijver om extreemrechts te ontmaskeren, geen oog meer te hebben voor de tersluikse ondermijning van de democratie en de welvaartstaat door de centrumpartijen.

Reductio ad Mussolinium

Het doet denken aan de opmerking van Samuel Moyn over de ‘reductio ad hilterum’ (of ad Mussolinium) waaraan velen zich bezondigen. Het zijn immers niet alleen extreemrechtse trollen, neofascistische herrieschoppers, populistische en autoritair-nationalistische politici die ‘het systeem’ bedreigen. Het feit dat bijvoorbeeld Donald Trump een “verschrikkelijke president” was, mag ons niet doen denken dat ‘het systeem’ werkt:

Hetzelfde systeem dat Trump vaak onschadelijk maakte, laat de meeste Amerikanen nog steeds in de steek. (…) In plaats van een echt intellectueel dilemma te weerspiegelen, markeert het [fascisme-debat] een gemiste kans. Het vormt ook een risico voor een toekomst waarin te veel progressieven hun tijd doorbrengen met piekeren over het einde van de Amerikaanse democratie, waardoor de mainstream de verantwoordelijkheid voor haar blijvende gebreken kan ontlopen en rechts te veel van zijn oude slachtoffers kan blijven bedotten.

Anders geformuleerd: het bestrijden van extreemrechts in een democratie is een plicht en een noodzaak, maar die strijd moet ook gepaard gaan met het uitdrogen van de voedingsbodem voor deze ideologie. De politiek moet de staat zo organiseren dat hij opnieuw zijn burgers beschermt. De verwoestende krachten van het casinokapitalisme moeten beteugeld worden. Eerlijke fiscaliteit, rechtszekerheid voor alle burgers, een menswaardig inkomen, gezonde huisvesting, kwaliteitsvol onderwijs, een performante gezondheidszorg en een efficiënt functionerende civiele bescherming en leger zijn daarbij het minste wat de burgers mogen verwachten.

Tijdens les trente glorieuses (de periode 1945 – 1975) slaagden de meeste westerse landen erin om een evenwicht te vinden tussen markt en staat. Daarna kwam de oliecrisis en na de instorting van de Berlijnse Muur in 1989 verdween ook de angst voor het communisme die de powers that be in het ‘vrije’ westen tot veel sociale toegevingen noopte. 

De angst van de westerse wereld dat na de Bevrijding de volkeren van West-Europa zouden kiezen voor het communisme omdat ze na een halve eeuw van oorlog en ontbering hunkerden naar een menswaardig bestaan, gaf aanleiding tot het invoeren van de sociale zekerheid. Het Rijnlandmodel. 

Met sociale zekerheid alleen komen we er anno 2022 niet meer. We moeten eerst een virus temmen en dan een strategie ontwikkelen om de opwarming van de aarde te stoppen. 

De ultra-high-net worth individuals

De tegenkrachten zijn echter oppermachtig. Dat blijkt bij elke verschijning van een nieuwe studie van Thomas Piketty. De superrijken worden alsmaar rijker. In 2020 zagen de 0,01% (een club met zo’n 520.000 ‘leden’ wereldwijd, die in het jargon de ultra-high-net worth individuals worden genoemd) hun rijkdom toenemen tot 11% van alle rijkdom op de planeet. Zo’n UHNWI bezit minstens 30 miljoen dollar. Ondanks het feit dat we in volle coronacrisis leven, boekten zowat alle beurzen ter wereld forse winsten die zich meestal in twee cijfers laten noteren (19% voor de Bel20, 19,7% voor de Dow Jones en zelfs 80% in Sri Lanka). 

De schatkisten van de overheden zijn dan weer leeg. De coronamaatregelen kosten handenvol geld en Europa moest zelfs eurobonds uitschrijven om de lidstaten te ondersteunen. Ook de VS en zelfs het frugale Nederland strooien kwistig met belastingsgeld om de economie te herlanceren en de infrastructuur te moderniseren. Een kop in Vrij Nederland vat het perfect samen: Rutte mag gaan puinruimen na elf jaar Rutte.

België, dat met een grote staatsschuld kampt en ook zijn begrotingstekort ziet ontsporen, wacht een ruw ontwaken wanneer Europa opnieuw streng zal toezien op de begrotingsnormen. Het is maar de vraag of de fragiele Belgische federatie (waarin de verschillende regeringen zich steevast gedragen als recalcitrante pubers die elkaar de loef willen afsteken) dit zal overleven. 

Als de factuur van de terugkeer budgettaire orthodoxie én die van de klimaatmaatregelen opnieuw bij Jennifer en Ben zal belanden (het archetypische koppel dat voortaan de doelgroep van CD&V is), dan dreigt het centrum helemaal uit elkaar te spatten en staan we voor een politiek avontuur waarvan de uitkomst niet kunnen voorspellen.

Fake news

Ik wil deze nieuwjaarsbrief afsluiten met enkele bedenkingen over de journalistiek en media. De persvrijheid is de belangrijkste van onze vrijheden, zo wisten de founding fathers van België al in 1830. Het mag dan ook niet verbazen dat autoritaire leiders van het muilkorven van de pers een topprioriteit maken. In Rusland en op de Filippijnen doen ze dat erg doortastend. Dat de Nobelprijs voor de Vrede aan twee journalisten werd toegekend, wijst erop hoe belangrijk de inzet is.

In de Verenigde Staten speelde Trump het subtieler. Hij deed er alles aan om de geloofwaardigheid van de pers te ondermijnen. Het begrip ‘fake news’, dat normaal wordt gebruikt in de context van de propaganda van machthebbers, werd door hem gebruikt om het grondige journalistieke werk van gerenommeerde instituten als The New York Times te discrediteren. In de democratie zoals Trump ze ziet, is slechts plaats voor één van de vier machten: de uitvoerende. De vierde macht (de pers) is samen met de derde (justitie) dan de grote vijand.

Trump en alle populistische politici van zijn allooi hebben een belangrijke bondgenoot in hun ondermijningsstrategie: sociale media. Onthullingen van klokkenluiders hebben aangetoond dat bijvoorbeeld Facebook enorme kapitalen verdient met algoritmes die angst en verontwaardiging versterken en viraal laten gaan. Ook Twitter of besloten berichtendiensten zoals Telegram (ideaal om hun dark campagining en black pr te organiseren) zorgen ervoor dat bagger die vroeger niet verder kwam dan de toog of een beduimeld ledenblaadje van een extreemrechtse groupuscule nu plots een wereldwijd publiek kunnen bereiken.

Net op dat moment zijn de zogenaamde mainstream media een heilloos spoor ingeslagen. Om (na het wegvallen van advertenties voor hun printmedia) hun inkomsten op peil te houden, kopiëren ze het businessmodel van Facebook. Hun nieuwssites zijn clickfarms geworden waar de voorkeuren, opvattingen, geaardheid, sociale status, psychologie, angsten en toekomstdromen van hun lezers/kijkers worden geoogst en verkocht aan adverteerders. 

De Nederlandse journalist Joost Ramaer vatte het onlangs zo samen op Apache: “Terwijl wij hongeren naar goede, onafhankelijke journalistiek, leveren mediaconglomeraten als DPG Media ons uit aan adverteerders.”

De gevolgen van deze keuze zijn desastreus. Media worden, zeker in deze coronatijden, niet langer als betrouwbaar gezien. Sterker nog, ze zouden volgens sommigen spreekbuis zijn van duistere machten die erop uit zijn onze vrijheid te beknotten ('The Great Reset'), onze identiteit te versmachten in een invasie van vluchtelingen ('Omvolking') of de democratie te ondermijnen ('The Big Steal').

Journalisten moeten voortaan maar beter uit hun doppen kijken. De pesterijen die Apache moet ondergaan zijn niets in vergelijking met de hachelijke omstandigheden waarin collega’s elders in de wereld moeten werken. In 2021 werden 45 journalisten vermoord, waarvan zes in Europa. 365 collega’s zitten vandaag in de cel, waarvan 87 in Europa.

In België worden verslaggevers geïntimideerd op betogingen, redacties moeten worden ontruimd na bedreigingen. Steeds meer collega’s verbergen hun persplaten om te voorkomen dat hun auto wordt beschadigd. De Nederlandse omroep NOS haalde zijn logo van zijn satellietwagens. VRT moest coronabetogers interviewen met verborgen microfoons om veilig te kunnen werken.

En net nu de media een streep in het zand moeten trekken, kiezen de ‘grote jongens’ zoals DPG Media om het toxische businessmodel van Facebook te imiteren en zo rechtstreeks bij te dragen tot de ondermijning van de geloofwaardigheid van de vierde macht.

Onderzoeksjournalistiek is springlevend

Maar er is ook goed nieuws. Onderzoeksjournalistiek was tien jaar geleden zo goed als morsdood, maar is vandaag opnieuw springlevend. Op onze eigen website en in ons magazine uiteraard, maar ook bij steeds meer collega’s. De verpletterende slagkracht van het International Consortium of Investigative Journalists om fraudeurs te ontmaskeren, is uniek in de geschiedenis van de pers. Zelfs een onvolledige lijst van hun ‘papers’ is indrukwekkend: Panama Papers, Paradise Papers, Lux Leaks, Pandora Papers, Luanda Leaks.

Steeds meer onafhankelijke journalisten en media bundelen de krachten om samen hun tanden in complexe dossier te zetten. Die dossiers behandelen meestal heikele kwesties op de grens tussen de Markt en de Staat, daar waar corruptie, collusie en/of platte vriendjespolitiek welig tiert. (Het dossier Land Invest Gate waar Apache zich nu al jaren heeft vastgebeten, is daar een perfect voorbeeld van).

Stilaan groeit er wat in het nieuwe Duitse regeerakkoord wordt omschreven als “journalistiek die het algemeen belang dient”. Deze Gemeinnutziger Journalismus werkt, zoals Apache en een hele reeks gelijkgestemde media, buiten de wetten van het grootkapitaal in de media om. Als dit soort journalistiek levensvatbaar(der) wordt, dan kan er een derde ‘zuil’ groeien, naast de commerciële media en de openbare omroepen. 

In België is nog veel werk aan de winkel om de non-profitjournalistiek op de kaart te zetten. Een einde maken aan de oneerlijke concurrentie is het minimum minimorum; de honderden miljoenen subsidies voor de commerciële media via bpost en het ontbreken van een transparant systeem van subsidies voor onafhankelijke media. De toegang tot risicokapitaal vergemakkelijken en het invoeren van een ‘tax shelter’ voor non-profitmedia zijn ook wenselijk.

De wapenkamer tegen fake news en clickbait is goed gevuld maar politici (die nochtans gebaat zouden zijn bij een sterke vierde macht die een dam opwerpt tegen de propaganda en het échte fake news op sociale media) lijken niet geneigd om ze in te zetten. Wie praat met (top)politici staat vaak versteld hoe beducht ze zijn om uit de gratie van de populaire pers te vallen. Wie naar de binnenpagina’s van Het Laatste Nieuws wordt verbannen, niet meer gevraagd wordt voor De slimste mens ter wereld of het zondagse VTM Nieuws, ziet zijn positie in de periodieke pop polls in gevaar komen.

Van de vier machten van de democratie lijken de populaire media vaak de sterkste te zijn. Ook al heeft wat ze uitzenden of publiceren soms niks met echte journalistiek te maken. Vlaanderen moet zowat het enige land zijn waar politici – soms gekleed in de gekste pakjes – deelnemen aan amusementsprogramma’s of waar ze zoals Bart De Wever de hoofdrol in een driedelige documentaire kunnen krijgen. Een documentaire die bovendien niet onder de bevoegdheid van de hoofdredactie van de openbare omroep viel en de vorm van een hagiografie aannam. Vladimir Poetin zou het niet beter hebben kunnen voordoen.

Het gaat goed met Apache

En hoe gaat het met Apache? Uitstekend, beste lezer. Wij sluiten het jaar af met 6.000 online abonnees en dat zijn er 5% meer dan eind vorig jaar. Daarmee houden we niet alleen de spectaculaire stijging vast van 2020 (47%), maar blijven we groeien, en dat ondanks een beperkte prijsverhoging. Van ons felgesmaakte magazine verkopen we elke keer meer dan 2.000 exemplaren. 

Onze boekhouder is nog volop bezig met de afrekening van het boekjaar, maar hij liet ons wel al weten dat we voor het tweede jaar op rij op winst afstevenen. Die winst is geen doel op zich, maar het is voor ons een enorme opsteker dat Apache – na tien jaar vechten tegen de bierkaai – eindelijk levensvatbaar geworden is. Wij hopen dan ook nieuwe investeringen te kunnen doen in onafhankelijke onderzoeksjournalistiek die impact heeft op de samenleving. 

Wij zijn erg trots dat we samen met drie andere internationale partners het project CrossOver kunnen opstarten. We willen in kaart brengen hoe desinformatieoperaties worden georganiseerd en de aanstokers ervan ontmaskeren. Het initiatief verenigt de EUDisinfoLab, Apache, de Franse vereniging voor mediawijsheid Savoir Devenir en de Finse start-up Check First, die allemaal gespecialiseerd zijn in de bestrijding van desinformatie.

CrossOver krijgt de steun van de Europese Unie in het kader van het prestigieuze Horizon 2020 onderzoeks- en innovatieprogramma. Dergelijke programma’s bestaan in Vlaanderen (bijna) niet.

Om dit project mee mogelijk te maken hebben we Hind Fraihi aan bord gehesen. Deze uitstekende onderzoeksjournalist publiceerde eerder dit jaar het boek Achter het schild van extreemrechts dat een revelerende inkijk verschafte in ondergrondse internetgroepen en de evenementen die daaruit voortvloeien.

“Besloten Facebookgroepen gedragen zich als digitale onderaannemers van Vlaams Belang, met interacties van groepsleden die deel uitmaken van de partij”, liet ze toen optekenen in een interview met Apache. Hind Fraihi verdiende eerder al haar sporen met belangrijke onderzoeken in Molenbeek (2006) en naar de drijfveren van de vrouwen van IS (2018). De redactie is opgetogen met haar komst.

De komende weken wil Apache nog een tweede bijkomende onderzoeksjournalist toevoegen aan de redactie. 

In naam van alle medewerkers van Apache wens ik jullie een voorspoedig 2022. Ik hoop dat we dit jaar allemaal in de juiste richting verdwalen.