Verkeerde keuzes

Laten we even aannemen dat we een afkeer hebben van Duitse auto’s (en hun bestuurders). (Men vertelt mij dat zo’n neiging voorkomt.) Als onze buren – met wie we goed opschieten – een nieuwe auto zouden kopen van die herkomst, dan zou het best kunnen dat we diep vanbinnen het gevoel krijgen dat ze de verkeerde keuze hebben gemaakt, ook al gaat die ons eigenlijk geen bal aan.

Ze hebben misschien heel secuur alle kosten en baten bekeken, de waardevermindering, de specificaties en wat al meer, en beslist op een rationele manier hun beslissing genomen – en toch zullen we het moeilijk vinden de idee te onderdrukken dat het niet juist is.

Of laten we ons inbeelden dat de dochter van de buren beslist te emigreren naar Australië, omdat ze daar een fantastische jobaanbieding kreeg. De juiste keuze, of niet? Zelfs al heeft het niets met ons te maken, toch hebben we er wellicht een opinie over. Misschien geloven we dat het perfect juist is dat iemand zo’n keuze zelfstandig kan maken, na de materiële en andere baten af te wegen tegen de sociale weerslag. Of misschien denken we dat zo ver weg gaan wonen van je familie niet ok is, gevoelloos en verkeerd.

Allemaal verkeerd

Het originele idee voor dit stukje, een goede week geleden, kwam van een nieuwsitem dat hier in het Verenigd Koninkrijk voor flink wat ophef zorgde. P&O Ferries, de rederij die veerboten uitbaat over het Kanaal en de Ierse Zee, had besloten 800 medewerkers op staande voet te ontslaan (via een videoboodschap, wat het zo mogelijk nog erger maakte), en ze te vervangen door goedkopere werkkrachten uit verre landen. Zoals te verwachten was er alom verontwaardiging – wettelijk of niet, zoiets doe je gewoon niet: het is verkeerd.

Kort daarop diende zich een tweede voorbeeld aan: het incident tijdens de Oscarceremonie, toen acteur Will Smith het podium opliep en komiek Chris Rock een oplawaai gaf. Kort daarvoor had Rock een (niet bijzonder smaakvolle) grap gemaakt over de vrouw van Smith, die lijdt aan alopecia, een aandoening waarbij men deels of geheel over het lichaam haar verliest. Hier waren de meningen meer verdeeld: sommigen kozen partij voor Will Smith en zijn vrouw en vonden dat de gewelddadige reactie zo niet gerechtvaardigd dan toch begrijpelijk was. Anderen vonden dat handelen (en de weigering naderhand excuses aan te bieden) absoluut ongepast en verkeerd.

En alsof de stukjesgoden vonden dat ik nog een voorbeeld nodig had, deed de Amerikaanse president Joe Biden tijdens een speech in Polen een uitspraak die niet in het script stond. Na eerder Vladimir Poetin te bestempelen als een “slachter” (niet in de professionele betekenis) verklaarde hij dat hij “niet in functie mag blijven”. Hier waren de meningen eveneens verdeeld. Velen schaarden zich achter Biden en vonden dat het absoluut juist was dat hij de waarheid zei over de Russische president. Voor anderen (zoals de Franse president Emmanuel Macron) was het verkeerd – een staatshoofd beledigen en bedreigen is niet enkel niet behulpzaam, maar zou wel eens een diplomatieke oplossing voor de crisis in Oekraïne kunnen bemoeilijken.

Het is moeilijk voor zelfs de meest gelijkmoedige persoon niet de drang te voelen deze evenementen te beoordelen in termen van juist en verkeerd. Er zijn maar heel weinig mensen die er direct en onmiddellijk gevolgen van ondervinden, en toch voelen we dat deze gebeurtenissen een diepe betekenis hebben.  Ook al voelen we niet de behoefte om onze mening van de daken te roepen, onze onderbuik laat er geen twijfel over bestaan dat we wel degelijk een mening hebben.

Illusie van zekerheid

Ons gevoel van wat juist of verkeerd is, gaat bijna altijd gepaard met een gevoel van zekerheid. Er is weinig plaats voor twijfel – als we hierover nog niet zeker kunnen zijn, dan staat alles op losse schroeven, toch? Juist! Maar zouden we, in andere omstandigheden, zelf niet toch een beetje een andere kijk kunnen hebben over wat juist en verkeerd is?

Het is alvast verleidelijk (en beslist ook comfortabel) juist en verkeerd als absoluut te beschouwen. Het is ook, ik durf het bijna niet te schrijven, verkeerd. We zijn wellicht bekend met de uitdrukking “de weg van het minste kwaad”. Kunnen we ons, met een beetje verbeelding, niet op zijn minst een situatie voorstellen waarin een onderneming werkelijk voor de keuze staat tussen het bankroet en een radicale kostenvermindering door alle medewerkers te vervangen met goedkoper personeel? Hiermee bedoel ik niet dat P&O daadwerkelijk geen andere optie had, maar wel dat we op zijn minst best erkennen dat het mogelijk is dat hun keuze de weg van het minste kwaad was en ze niet meteen en onvoorwaardelijk veroordelen.

De regels met betrekking tot wat juist en verkeerd is, zijn overigens meer buigzaam dan we in het algemeen toegeven. Op zich kan het best dat we geloven dat het verkeerd is iemand in het gezicht te slaan. Maar we kunnen ook meevoelen met iemand die zich diep geraakt en beledigd voelt wanneer een geliefde op een unfaire, wrede manier wordt bespot. Welk van beide is het minste kwaad? Niet zo simpel.

Om het nog lastiger te maken wordt ons (vaak ondoordachte) oordeel over of iemands keuzes juist of verkeerd zijn, sterk bepaald door wie erbij betrokken is, en met wie we ons verwant voelen. Trouwe fans van ofwel Will Smith ofwel Chris Rock zullen eerder de kant kiezen van hun idool, en hun loyaliteit plaatsen boven hetzij het principe dat je niet iemand een opdoffer toedient wegens wat ze zeggen (of om welke reden ook!), hetzij het principe dat je niet wreed mag zijn voor anderen, zelfs niet als grap, en als je het toch doet dan verdien je wat je opgediend krijgt. Mensen met wie we meer binding voelen – die tot onze “stam” behoren – zullen gemakkelijker juiste keuzes maken, en de anderen zullen vaker verkeerd zijn.

Als je vooraf al een sterke afkeer had van de Russische president, dan is het makkelijk om je achter Joe Biden te scharen en zijn opmerkingen als juist te beoordelen. Voor diegenen die sympathie voelen voor Vladimir Poetin – binnen en buiten Rusland – is het natuurlijk te beweren dat het verkeerd is voor het ene staatshoofd een ander staatshoofd openlijk te schofferen en te pleiten voor hun afzetting.

Niet zo absoluut

Er is een eenvoudige test die we kunnen doen om na te gaan hoe robuust en absoluut ons gevoel van juist en verkeerd is: verander de mensen in een scenario waarover we bijzonder zeker zijn wie juist is en wie verkeerd. Verwissel de persoon van wie we zeker zijn dat hij of zij verkeerd is met iemand die ons zeer nauw aan het hart ligt, of ruil de persoon die, in onze ogen, zonder enige twijfel juist is voor onze ergste vijand. Als we dan met de hand op het hard kunnen stellen dat we onze opinie geen millimeter zouden wijzigen, dan hebben we een verrassend sterke, onpartijdige zin voor juist en verkeerd, en mogen we onszelf beslist feliciteren, en dan de varkens gaan voeren voor ze opstijgen.

In de echte wereld blijkt dit echter zo goed als onmogelijk te zijn. In dat geval is het beste wat we kunnen doen ons bewust te zijn van het feit dat mensen in het algemeen niet met opzet iets doen waarvan ze vinden dat het verkeerd is. We kunnen dus niet de wereld verdelen in mensen die “juist zijn” (wij, dus), en mensen die “verkeerd zijn”.

Laten we ons realiseren dat, hoe verkeerd iets er ook moge uitzien van waar wij staan, er een perspectief bestaat van waaruit het er juist uitziet voor iemand anders – misschien zelfs een perspectief van waaruit wijzelf het als juist zien. Dat is ook moeilijk. Maar niet onmogelijk.