Arme Homo Economicus

Zijn mensen rationeel, of irrationeel? Dat hangt ervan af. Het hangt zeker af van wat met ‘rationeel’ en ‘irrationeel’ wordt bedoeld. Misschien hebt u wel eens iemands gedrag of keuzes als irrationeel bestempeld (misschien zelfs die van uzelf!), zonder daarvoor een afgesproken definitie te hanteren. Maar wellicht houdt de vraag u niet hogelijk bezig – soms handelen mensen rationeel, en soms niet.

Maar in de vreemde wereld die economie en financiën verbindt met gedragswetenschappen (zoals psychologie, sociologie en antropologie) is de vraag over rationaliteit wél belangrijk, en zelfs controversieel. Sommige inwoners van deze wereld zijn een stuk meer categoriek in hun oordeel, en beweren (of beweren dat de andere kant beweert) dat mensen ofwel helemaal rationeel, ofwel helemaal irrationeel zijn. De eerste twee boeken van gedragseconoom Dan Ariely droegen als titel Voorspelbaar irrationeel en De goede kant van irrationaliteit, zijn vierde was Irrationeel de uwe. Dat zegt genoeg.

Een onnauwkeurig model

De gedragseconomie ontstond als reactie op het standaardmodel van menselijk gedrag in de klassieke economie: de Homo Economicus. Deze figuur is rationeel, heeft enkel oog voor zijn (laten we voor het gemak aannemen dat hij een man is) directe eigenbelang, en streeft naar het maximaliseren van zijn economisch nut. De laatste twee kenmerken zijn eenvoudig. Hij kijkt enkel naar zichzelf, en alleen het allerbeste is goed genoeg.

De eerste trek is echter wat lastiger: verwijst hij naar het mechanisme waarmee hij beslissingen neemt – correct en logisch redeneren? Dit betekent dat hij bewust en weloverwogen te werk gaat, en zich baseert op feiten – en dus niet onbewust, impulsief, of gebaseerd op gissingen of, de hemel verhoed, emoties. Of verwijst hij naar de uitkomst – handelen om een bepaald doel of resultaat te bereiken, ongeacht hoe dat gebeurt?

Het is niet moeilijk te zien waarom het concept van de Homo Economicus wordt aangevochten als een onnauwkeurig model. Echte mensen zijn helemaal niet zoals deze kerel. Wij mensen zijn hoegenaamd niet enkel gericht op ons eigenbelang. We geven om onze familie en vrienden, en we schenken geld aan liefdadigheid. We gaan zo goed als nooit voor de allerbeste van alle mogelijkheden.

Of het nu gaat om het kiezen van een levenspartner, een job of een huis, laat staan de aankoop van afwasmiddel of deodorant, of de keuze waarlangs het avondwandelingetje gaat, nooit bestuderen we alle beschikbare opties en wegen we ze systematisch tegen elkaar af. En rationeel? Als we het hebben over hoe we beslissingen nemen, dan zijn we impulsief, emotioneel, onderhevig aan cognitieve biases, en maken denkfouten. Homo Economicus? Dag Jan!

En toch.

Het was de evolutie

Als soort bestaan we al duizenden generaties, en de voorouders in onze stamboom, helemaal tot aan de primordiale soep waarin leven ontstond, nog veel langer. Al die tijd zijn we er allemaal in geslaagd te overleven, wel te varen, en ons met succes voort te planten. Als we desondanks toch irrationeel zijn als de pest, dan is er misschien iets mis met onze definitie van rationaliteit.

Gedurende het grootste deel van de evolutie tot dusver bestond rationeel denken niet eens. En toch bestaan alle levende organismen vandaag omdat hun voorouders deden wat nodig was om dat mogelijk te maken, en die capaciteit telkens weer doorgaven aan de volgende generaties. Ons inbegrepen.

We hebben niet enkel de capaciteit overgeërfd, maar ook de drang om te doen wat nodig is opdat ook wij overleven, welvaren en ons voortplanten. En wat houdt dat in?

Wel, alvast eigenbelang. Een organisme dat nalatig is in het verkrijgen van de middelen die het nodig heeft, zou snel uitsterven. Daarnaast houdt het ook in datgene te doen dat wat meer voordelig is (eerder dan wat minder voordelig is), telkens wanneer er meerdere mogelijkheden zijn. Een organisme hoeft daarvoor niet noodzakelijk dat voordeel te maximaliseren, maar eentje zonder de neiging de relatief meer voordelige keuzes te maken zal over de tijd relatief minder succes hebben in het overleven, welvaren en voortplanten – en uiteindelijk ook uitsterven.

De overlevers in de evolutie delen dus een tendens te doen wat in hun eigenbelang is, een neiging datgene te kiezen wat relatief beter is voor hen, en de vaardigheden om in overeenstemming met die neigingen te handelen. Ook wij dus. En opmerkelijk genoeg komen die drie karakteristieken, geperfectioneerd over honderden miljoenen jaren, goed overeen met de drie kenmerken van Homo Economicus.

Eerherstel

Het probleem zit dus niet in de kenmerken, maar in de wat simplistische formulering ervan. Eigenbelang hoeft geen nauw eigenbelang te zijn. Mensen, net als vele andere diersoorten, zijn sociale wezens, waarvoor relaties met anderen cruciaal zijn, en waarin zich eigenschappen als wederkerigheid en empathie ontwikkelden als adaptieve trekken. We doen wel eens iets dat oppervlakkig tegen ons eigenbelang lijkt in te gaan – zoals geld schenken aan liefdadigheid. Maar dat doen we omdat we geloven dat het juist is, en goed voor ons, en zo wordt uiteindelijk toch ons eigenbelang gediend.

Doen wat meer voordelig is, betekent niet dat we altijd (of zelfs ooit) ons (economisch) nut maximaliseren. Onze nutsfunctie, waarin alles omvat zit wat belangrijk is voor ons om na te streven (of te mijden), is bijzonder complex, en toch maken we meestal moeiteloos en met succes de afwegingen die daarmee gepaard gaan. Als we zouden proberen een van die zaken die voor ons belangrijk zijn te maximaliseren moeten we misschien elders een offer brengen waartoe we niet bereid zijn.

Hoe groot ook ons inkomen, we zouden het, als we dat wilden, kunnen ‘maximaliseren’ door extra uren of dagen te werken, of door in de criminaliteit te gaan – maar dat doen we niet. We zijn geen maximaliseerders of optimiseerders, we zijn satisficers, we zoeken naar, en doen, wat goed genoeg is in plaats van het beste.

En ons eigenbelang dienen en die keuzes maken die het meest voordelig zijn voor ons betekent niet dat we dat enkel kunnen door intens, weloverwogen en bewust rationeel denken. Naast de capaciteit om bijna automatisch te reageren op omgevingsprikkels en zo te doen wat juist is, diep onder ons meer recent ontwikkeld vermogen tot rationeel denken, zijn we ook in staat intuïties te vormen die ons toelaten goede keuzes te maken zonder dat we er lang en hard moeten bij nadenken. Betekent dit dat we nooit in de fout gaan? Welneen. We snoepen te veel en we hebben te weinig lichaamsoefening. We lenen te veel en sparen te weinig (en niet op de beste manier) voor ons pensioen. Maar over de hele lijn slagen we er nog steeds prima in te overleven, wel te varen en ons voort te planten.

We zijn dus noch zoals de karikaturale versie van Home Economicus, noch zo diep irrationeel als soms wordt beweerd. We worden wel in hoge mate gedreven door twee motieven – eigenbelang en het nastreven van relatief voordeel – die de kern vormen van economie. En we zijn uitgerust met mechanismen – sommige waarbij redeneren komt kijken, andere waarbij dat niet zo is – om te handelen in overeenstemming met die twee motieven. En we hebben complexe noden en wensen, waardoor we soms keuzes maken die achteraf niet echt goed genoeg blijken.

We zijn zowel mensen als economische wezens.