Onder de waterlijn van de ‘zeeconomie’

Het tweede marien ruimtelijk plan (MRP), dat alle activiteiten op zee moet organiseren, lijst de mogelijkheden netjes op. Een deel van de Noordzee is daarenboven afgebakend voor militaire oefeningen, of om oorlogsmunitie of zowat 300 wrakken op de bodem van de zee te laten rusten.

De Noordzee is dus veel meer dan een plek waar de natuur vrij spel krijgt, om te vissen, of voor pleziervaarten. Het mariene ecosysteem en de mogelijkheden die het biedt, worden nauwlettend in het oog gehouden door zowat 1.600 wetenschappers verbonden aan ruim 120 onderzoeksgroepen. Open ruimte is schaars in Vlaanderen, maar blauwe industrieën krijgen steeds meer plaats in een gebied dat qua oppervlakte vergelijkbaar is met een gemiddelde Belgische provincie. Toch beslaat die ‘elfde provincie’ van België slechts een half procent van de totale oppervlakte van de gehele Noordzee.

De blauwe economie is de beloftevolle noemer voor de economische expansie op zee. In ruime zin creëren alle economische activiteiten die verbonden zijn aan oceanen, zeeën en de kust zowat 154.0000 jobs en 13,5 miljard euro toegevoegde waarde in Vlaanderen. De sector vertegenwoordigt daarmee ruim 5% van het BBP in de regio en is een belangrijke innovatiespeler. Dat becijferde IDEA Consult in 2020 in een onderzoek voor het Vlaams Agentschap Innoveren & Ondernemen (VLAIO).

De blauwe economie is een onbekende sterkhouder in Vlaanderen, kopte De Tijd halverwege 2021. De zakenkrant spaarde kosten noch moeite om de “nieuwe ontwikkelingen en innovaties” onder de aandacht van ondernemend Vlaanderen te brengen. Acteur Wim Opbrouck werd zelfs ingehuurd voor de vierdelige podcastreeks Expeditie Noordzee en kreeg daarvoor sponsoring van baggeraar DEME en netbeheerder Elia. In naam van het fictieve Instituut voor Onderzoek naar de Betovering der Zeeën spraken de podcastmakers met ondernemers die zich bezighouden met de toekomst (lees: exploitatie) van de elfde provincie.

Die toekomst ligt dus vast in het marien ruimtelijk plan, een instrument dat door toenmalig minister Johan Vande Lanotte (sp.a/Vooruit) in 2014 werd ontwikkeld. De federale regering trekt sindsdien – en eigenlijk al twee decennia lang – de kaart van de blauwe economie.

De milieubeweging wijst op een paradox. “Ik snap dat we heel innovatief moeten zijn om onder meer het energie- en klimaatvraagstuk op te lossen, maar het wordt vaak vergeten dat de Noordzeenatuur de basis vormt voor die innovaties”, zegt Sarah Tilkin. Zij is beleidsmedewerker Noordzee, kust, visserij en marien milieu bij Natuurpunt en actief bij 4Sea, een consortium met daarin ook Bond Beter Leefmilieu, Greenpeace en WWF.

Tilkin wijst erop dat ons deel van de Noordzee als ‘proeftuin’ voor van alles gebruikt wordt. “Er zijn nochtans veel kennishiaten over de impact van veel van die activiteiten op het leefmilieu en ook de cumulatieve gevolgen kunnen niet ingeschat worden. Vandaar dat het voor ons belangrijk is om het voorzorgsprincipe toe te passen.”

Wilde Westen

In de ontwikkeling van de blue economy ligt de focus van de discussie vooral bij de mens. Hoe kunnen we het brede gamma aan hulpmiddelen voor menselijke activiteiten aanboren? De vraag hoe we kwetsbare ecosystemen kunnen beschermen of de bodem als geologisch archief kunnen vrijwaren, is ondergeschikt. “Pas wanneer de natuur op zee goed beschermd is, zal de ontwikkeling van de blauwe economie weer vaart kunnen maken”, hekelde 4Sea begin 2021 in een statement over het uitblijven van voldoende natuurbescherming.

Zowat 37% van de Noordzee is ingekleurd als Europees habitat- of vogelrichtlijngebied. In vijf natuurgebieden op zee geldt de strengste Natura 2000-wetgeving. Het gaat om twee beschermde Natura 2000-habitats: de Vlaamse Banken in het westen, waar bruinvissen en zeehonden zich thuis voelen, en het grensoverschrijdende natuurgebied Vlakte van de Raan in het oosten. Verspreid over de kust liggen ook nog drie vogelrichtlijngebieden.

En toch is de rijke biodiversiteit op zee amper beschermd. Dat komt omdat de Wet marien milieu uit 1999 niet in overeenstemming is met de Europese natuurregels. Voor alle projecten in Natura 2000-gebied moeten namelijk de effecten op het mariene milieu onderzocht worden, maar de federale regering voorzag in ons land vijf uitzonderingen: visserij, baggeren, scheepvaart, militaire activiteiten en recreatie. Met andere woorden: alles wat druk geeft op de Noordzee valt niet onder de strikte Europese regels.

De FOD Leefmilieu bereidt een evaluatie van de wet voor en minister van de Noordzee Vincent Van Quickenborne (Open Vld) wil het ontwerp nog voor de zomer in het parlement bespreken. Minister Van Quickenborne kondigde in maart nog extra beschermingsmaatregelen aan voor twee van de drie nieuwe zones met windmolens die in of tegen Natura 2000-gebied liggen. De 25 lopende studies om te zien onder welke voorwaarden die vergunningen kunnen, worden toegevoegd aan de openbare aanbesteding voor de concessies in de nieuwe zones.

“De Natura 2000-gebieden in de Noordzee zijn momenteel niet meer dan paper parks”, zegt Sarah Tilkin. “De intenties zijn goed, daar hebben we zeker geen kritiek op, maar op dit moment zijn de natuurgebieden in de Noordzee niet meer dan afbakeningen op een kaart. Er zijn geen effectieve beschermings- of herstelmaatregelen en dus ook geen handhaving. Vandaar ook onze juridische procedures tegen een zeeboerderij en zandwinning in natuurgebied.”

De natuur- en milieubeweging vecht voor de Raad van State met name de omgevingsvergunning voor de zeeboerderij aan die Colruyt-dochter Codevco V wil aanleggen. Ook de stad Nieuwpoort en drie zeilclubs vechten die vergunning aan.

4Sea duidt bovendien enkele hiaten aan in het nieuwe MRP. “Er gaan verschillende activiteiten door in beschermd natuurgebied, zoals zand- en grindontginning en boomkorvisserij (visserij met sleepnetten die over de bodem worden getrokken, SVB), ondanks de slechte staat van instandhouding van die natuurgebieden. Als de draagkracht van het systeem groot genoeg zou zijn, dan zouden sommige activiteiten geen probleem of zelfs nog natuurwinst kunnen opleveren. Maar dat is nu niet het geval.”

Net als 4Sea benadrukt professor Milieurecht Hendrik Schoukens (UGent) de dringende noodzaak om voorbij de paper parks te geraken. “Het is makkelijk om te stellen dat een derde van de Noordzee natuurgebied is. Je moet dat wel doorvertalen in het vergunningenbeleid. Handhaving op zee is veel minder evident. Het moeilijke is dat je natuur in mariene context ook niet ziet, terwijl je natuurgebied op land zichtbaar kan afbakenen. Het is wel zaak om de wetgeving effectief toe te passen en enkel zaken te vergunnen waarvan men weet dat die geen schadelijke effecten hebben.”

De regering werkt aan een plan om in bepaalde zones beperkende maatregelen voor de visserij te nemen en daar staat 4Sea achter. Al ijvert de natuur- en milieubeweging voor de afbakening van een marien reservaat. “We willen een tiende van de Noordzee volledig voorbehouden voor natuurbehoud en -herstel én wetenschappelijk onderzoek.”

“We hebben met 4Sea gekeken waar eigenlijk nog ruimte voor natuur op zee is. Rekening houdend met elk gebruik dat nu op de Noordzee mogelijk is, komen we op iets minder dan 7% onaangeroerde ruimte. Dat zijn wel allemaal kleinere losse stukken. We bekijken nu met wetenschappers welke plaatsen in het Belgische deel van de Noordzee opportuun zijn om te beschermen en/of te herstellen.”

Maatschappelijk debat

In tegenstelling tot zones waar aan diepzeemijnbouw wordt gedaan, waarover de wetgeving heel versnipperd is en waarrond ngo’s beperkt actief zijn, kunnen natuur- en milieuverenigingen wel optreden tegen volgens hen ongewenste ontwikkelingen in het Belgische deel van de Noordzee, zoals de zeeboerderij die Colruyt deels in natuurgebied wil aanleggen.

Toch ontbreekt over het hele plaatje een breed maatschappelijk debat, vindt ook professor Schoukens. “De reden lijkt me vrij eenvoudig: mensen voelen zich meer aangesproken en merken ook rechtstreeks de impact wanneer bijvoorbeeld een bos naast hun deur verdwijnt of een windmolen in de buurt verschijnt. Veel mensen weten ook niet welke activiteiten op zee mogelijk zijn of met welke technieken bijvoorbeeld gevist wordt.”

Het debat wordt wel breder gevoerd wanneer de gevolgen van activiteiten op zee  zichtbaar worden op het land. Getuige het felle protest tegen Ventilus, de geplande nieuwe hoogspanningsverbinding in West-Vlaanderen. Die moet de groene stroom, opgewekt in de vier windmolenzones op de Noordzee, van Zeebrugge naar Avelgem transporteren, dwars door West-Vlaanderen dus. Verschillende actiegroepen vragen om alle kabels ondergronds te leggen, wat volgens netbeheerder Elia te veel kost.

Tijdens het openbaar onderzoek voor het MRP dienden burgers en de milieubeweging wel massaal bezwaren in, deels met impact. Het ‘testeiland’ voor kustbescherming in de baai van Knokke-Heist werd geschrapt. Volgens toenmalig minister Philippe De Backer (Open Vld) had de Vlaamse Regering niet tijdig bewezen dat het testeiland het “enige alternatief” was.

Het testeiland dook in 2014 al op in het masterplan Vlaamse Baaien van minister van Openbare Werken Hilde Crevits (CD&V). Het waren baggerbedrijven DEME en Jan De Nul die suggereerden om een reeks kunstmatige eilanden te bouwen die de kust zouden beschermen tegen stormvloeden en een rustige vaarroute tussen Zeebrugge en de Scheldemonding zouden opleveren.

Het fragmentaire en eerder beperkte maatschappelijk debat over het totaalplan voor de Noordzee staat in schril contrast met de drukke activiteit in netwerkorganisaties en lobbyclubs, zoals vzw De Blauwe Cluster in Oostende, bemerkt onderzoeksjournalist Raf Custers die onder meer gespecialiseerd is in diepzeemijnbouw. “Er zijn dan wel publieksmomenten, bijvoorbeeld inspraak rond het MRP, maar er zijn vooral parallelle contacten met het bedrijfsleven. Die zijn niet transparant, de buitenwereld heeft er niet altijd zicht op, en dat doet afbreuk aan het democratische beslissingsproces.”

De Blauwe Cluster waar Custers naar verwijst, verenigt bedrijven, overheden en onderzoeksinstellingen die actief zijn op de Noordzee. In de achtkoppige raad van bestuur zetelen topfiguren van baggeraars DEME en Jan De Nul, van ingenieursbureau Tractebel, en een vertegenwoordiger van… Colruyt.

Op de steeds sterkere posities van baggeraars als DEME en Jan De Nul in de Noordzee, wijst ook Filip De Bodt van de sociale klimaatbeweging Climaxi. Naast zandwinning zijn deze bedrijven ook actief in de productie van windenergie op zee. Dat geldt eveneens voor de familie Colruyt. Via haar energieholding Virya Energy heeft zij de controle over vier windparken in zee en wil ze dus ook nog eens een grote zeeboerderij voor de kust van Nieuwpoort ontwikkelen.

In de steeds belangrijker wordende exploitatie van de Noordzee ziet De Bodt vooral hoe grote monopolies het voor het zeggen hebben. “Het is maar de vraag of we moeten blijven ontginnen en in dezelfde monopolies investeren. De exploitatie van de Noordzee wordt vanuit marktprincipes georganiseerd. Grote spelers doen hun goesting en vanuit het parlement, maar ook vanuit de milieubeweging kunnen we daar te weinig op wegen.”

Meervoudig ruimtegebruik

In de hele discussie over de exploitatie en verdere commercialisering van de Noordzee staat het zogenoemde ‘meervoudig ruimtegebruik’ centraal, waarbij het wateroppervlak dus voor meer dan een doel wordt gebruikt. “Dat kan echt niet het geval zijn voor het marien reservaat, anders is er geen enkel toevluchtsoord voor mariene natuur meer”, zegt Sarah Tilkin.

“Je zou die multi use ook kunnen beperken in bepaalde zones, door windmolens enkel met natuurbehoud te combineren bijvoorbeeld, want hernieuwbare energie is belangrijk voor het klimaat en windparken kunnen foerageer- en rustgelegenheid bieden voor onderwaternatuur.”

De Bodt wijst er ook op dat België slechts een kleine kust heeft. “De omschakeling van afgebakende zones naar vormen van medegebruik, wordt bepaald vanuit de idee dat natuur kan samengaan met ontginning. In de praktijk werkt dat soort van samengaan vaak niet. Bovendien, economisch kwetsbare sectoren of non-profit sectoren (zoals natuurontwikkeling) hebben weinig inbreng over de manier waarop dat gebeurt.”

Meervoudig gebruik van een publieke ruimte, in dit geval de zee, om er zoveel mogelijk uit te halen, is een wereldwijd fenomeen, merkt onderzoeksjournalist Raf Custers op. “De industrie heeft nood aan hulpbronnen en grondstoffen. Bovendien doen de lidstaten van de Europese Unie er alles aan minder afhankelijk te zijn van externe bevoorrading. Dat heeft een paar kwalijke gevolgen. Als men bijvoorbeeld mijnbouw in Natura 2000-gebied wil starten bijvoorbeeld, dan krijgt dat voorrang op natuur, weliswaar onder voorwaarden, maar het ene komt voor het andere.”

Custers wijst in dat kader ook op een tendens naar verdoken privatisering van publieke domeinen en goederen. “Het is een manier van werken die ik goed ken vanuit de mijnbouw. De staat is in de meeste regimes eigenaar van de ondergrond, maar geeft de uitbating in concessie. Gevolg: in mijnlandschappen is de bovengrond niet langer bereikbaar. Dat is in afgebakende gebieden met aquacultuur of windmolens niet anders. Vissers zeggen mij dat ook: ze kunnen amper nog ergens komen. De Thorntonbank in de Noordzee was voorheen vruchtbaar visgebied, maar vissers zijn die kwijtgespeeld aan het gelijknamige windmolenpark.”

Centraal in het VN-Zeerechtverdrag staat de vrijheid van alle staten om gebruik te maken van de volle zee en haar natuurlijke rijkdommen, met een bijzonder voorrecht voor landen grenzend aan zeeën en oceanen. Ze kunnen hun territoriale wateren tot 12 zeemijl (22,2 kilometer) ontwikkelen. Voor België staat dat gelijk met een oppervlakte van ruim 3.450 km².  België heeft ook nog eens voorrechten in aansluitende Exclusieve Economische Zones, wat neerkomt op nog eens ruim 2.000 km² economische ontwikkelingsmogelijkheden op de Noordzee. “De economische redenering komt neer op de exploitatie van het laatste wat nog kan”, zegt De Bodt.

“Met het verlenen van concessies is een soort privatisering van de zee aan de gang. Vraag is of de concessievergoedingen in verhouding zijn tot de winst die eruit gehaald wordt. Die winsten gaan naar een conglomeraat van bedrijven actief in verschillende sectoren van de blue economy.”

Stem van de zee

In het artistieke onderzoeksproject A Seat for the Sea denken Raf Custers en Greet Brauwers na over de manier waarop de zee zelf haar stem kan verheffen in de discussie over haar lot. “De titel komt vanuit de vaststelling dat veel projecten van de fameuze blue economy in gang gestoken worden zonder dat de hoofdrolspeler mee aan tafel zit: de zee. Wij spreken met een brede groep mensen die een nauwe band hebben met de zee en sommigen zien zich als ambassadeurs van de zee.”

Custers en Brauwers willen de zee dus een zetel geven aan de onderhandelingstafel. Omdat A Seat for the Sea de huidige systemen van ecologische vernietiging uitdaagt, nodigden de Nederlandse beeldende kunstenaar Jonas Staal en de Indiase academicus, advocaat en activist Radha D’Souza de makers uit voor een voorstelling in het Court for Intergenerational Climate Crimes (CICC) in Amsterdam. Dit kunstproject van Staal en D’Souza is opgezet als een grootschalige installatie in de vorm van een tribunaal dat intergenerationele klimaatmisdaden vervolgt. Vorig najaar werden multinationals Unilever, ING en Airbus en de Nederlandse staat aangeklaagd, een uitspraak volgt later dit jaar.

Naast aanklagers, getuigen en publiek, werd het tribunaal ook bevolkt door een ecologie van uitgestorven dieren en planten. Zij vormden enerzijds de bewijslast voor intergenerationele klimaatmisdaden uit het verleden, en fungeerden anderzijds als getuigen van een collectieve inspanning om bij te dragen aan intergenerationele klimaatrechtvaardigheid.

“Het CICC richt zich vooral op het ontbreken van een juridisch raamwerk om zowel staten als transnationale bedrijven te vervolgen voor klimaatmisdaden, niet alleen in het verleden, maar ook in de toekomst”, zegt Staal. “We richten ons op de vraag: hoe kun je namens ongeboren planten en dieren recht spreken in het heden en namens de ongeborenen die de ecocide erven.”

Staal en D’Souza willen het lineaire en geïndividualiseerde narratief verwerpen dat aan de grondslag ligt van ons huidige rechtssysteem. Op de vraag wie ecosystemen of dieren een stem geeft in de discussie aan tafel, zoals de Noordzee en haar fauna en flora, verzonnen Staal en Radha een verrassend antwoord. Ze willen het vooral niet hebben over rechten geven. Ze gaan daarmee ook in tegen het juridische concept ecocide van de rights to nature-beweging.

“Als we over rechten spreken, dan hebben we het ook over eigendomsrelaties. Dat vertrekt vanuit een logica om de wereld tot een product te maken, waarrond het recht zich historisch ontwikkelde. Recht bestaat om de roof van grond, grondstoffen en arbeid tot privébezit en een product te maken. Wij willen het helemaal niet hebben over dat soort van recht als privébezit, maar over wederzijdse afhankelijkheid en collectiviteit. We willen het hebben over de wijze waarop menselijke en niet-menselijke ecosystemen intrinsiek en kameraadschappelijk met elkaar verbonden zijn. Nu en in de toekomst. Dat is niet te vangen in de idee van geïndividualiseerde rechten.”

Staal en D’Souza treden met één voet binnen en één voet buiten het huidige rechtssysteem. “We willen bestaande instituten uitputten op het gebied van klimaatrechtvaardigheid, koloniale reparatie en herverdeling. Als de Belgische regering ecocide als juridisch concept een wettelijke basis geeft, dan zullen we dat steunen.”

“Maar we vinden het tegelijk belangrijk om de koloniale en ecocidale grondvesten van het recht zelf zichtbaar te maken en te werken aan een andere juridische infrastructuur gericht op die wederzijdse afhankelijkheid en intergenerationaliteit. Dat zijn boodschappen die bestaande instellingen niet willen en kunnen uitdragen, maar buitenparlementaire krachten kunnen het paradigma wel verschuiven.”

Raf Custers en Greet Brauwers geven op 6 augustus tijdens Theater aan Zee een performance lecture over diepzeemijnbouw in Kaap (Oostende).