Nul tinten grijs?

De primaten van wie wij afstammen verschenen zo’n 74 miljoen jaar geleden, en waren solitaire voedselverzamelaars die een nachtelijk bestaan leidden. Nog eens twintig miljoen jaar later vonden twee gelijktijdige veranderingen plaats, volgens onderzoek van evolutionair bioloog Suzanne Shultz en collega’s. Onze voorouders begonnen meer overdag te leven, want dan was het makkelijker om voedsel te vinden.

Dat was echter gevaarlijker omdat ze niet langer konden profiteren van de duisternis om uit het zicht van roofdieren te blijven. Ze gingen dus ook in groepen samenleven om zo van veiligheid in aantallen te genieten, niet enkel als bescherming tegen roofdieren, maar ook om hun territorium te verdedigen. De stammeninstincten die deze verandering teweegbrachten en in stand hielden zijn, vijftig miljoen jaar later, nog altijd zichtbaar, maar ze strekken ons niet altijd tot voordeel. Loopt een en ander een beetje uit de hand?

Aangeboren stammenbewustzijn

Cory Clark, een sociaal psycholoog aan de Universiteit van Pennsylvania en collega’s evalueren de implicaties van het huidige stammendenken in een paper die toepasselijk de titel Tribalism is human nature kreeg. Loyaliteit aan de in-groep was, voor onze voorouders, cruciaal voor het overleven.

Vandaag is onze samenleving echter op veel grotere – globale zelfs – leest geschoeid. Samenwerking en concurrentie vormen ingewikkelde patronen, en vereisen complexe beleidsmaatregelen om goed te functioneren. De stammen van weleer waren territoriaal, en samenwerking vond vooral binnen de stam plaats, maar onze hedendaagse stammen zijn politiek, en onze samenleving is gebaseerd op samenwerking tussen stammen.

En dat is een probleem. Getrouwheid aan de stam leidde tot biases die analyse en oordeel vervormen en tot echokamers leiden: informatie verkiezen die de belangen van de stam dient, kritiekloos argumenten accepteren die in de agenda ervan passen, of discriminatie van niet-leden van de groep bijvoorbeeld.

Erbij horen en loyaliteit werden belangrijker dan accuraat en gedegen redeneren. Sterke overtuigingen, die met veel emotie worden geuit, fungeren als oprechte, betrouwbare signalen van getrouwheid – hoe dogmatischer, hoe beter. Stammen hebben geen boodschap aan deugdelijk, onpartijdig redeneren, maar eisen diep, onwrikbaar geloof in de zaak.

Ze komen veel voor in de sport, maar stammen zijn toch het meest ingrijpend in de politiek, want die staat het dichtst bij onze waarden en morele normen, en tegelijk is dat ook waar de macht wordt uitgeoefend.

Bovendien is politiek een domein met een complexe en ambigue problematiek, wat het tot een vruchtbare bodem maakt waar bias kan domineren over redeneren. Tribale bias blijft weliswaar nuttig om cohesie binnen de groep te bestendigen, maar is ongeschikt voor het maken van solide afwegingen en werkt het bouwen van coalities tegen.

Hoe polarisering tot stand komt

Stammendenken betekent echter niet noodzakelijk polarisering. Er is meer nodig om stammen meer extreem te maken, en tot het verlies van nuance te leiden.

Gordon Brown, een psycholoog aan de Universiteit van Warwick en collega’s ontwikkelden een model om sociale netwerkfenomenen, zoals polarisering, te bestuderen. Hun uitgangspunt is dat er, wanneer we omgaan met anderen, een spanningsveld ontstaat tussen twee aspecten. We houden er niet van als extreem over te komen binnen een sociale groep (en zo uitsluiting te riskeren), maar we handelen wel graag overeenkomstig onze onderliggende attitudes.

We vertonen ‘sociale-extreemheidsaversie’ en ‘authenticiteitsvoorkeur’. Dit heeft voor gevolg dat privé-attitudes en sociale normen geen simpele punten zijn op een ideologisch spectrum, maar eerder een probabilistische verdeling, die uitdrukt hoe waarschijnlijk het is dat we zelf een bepaalde attitude uitdrukken, of dat een zekere attitude wordt uitgesproken binnen een sociale groep.

De auteurs geven een intuïtieve illustratie. Beeld je een gematigd-linkse persoon in, met een gematigde attitude (een verdeling die noch breed, noch smal is), in de context van een sociale groep die rechtser gezind is. Op basis van de attitudes die de anderen uitdrukken vormt die persoon zich een beeld van de sociale norm, en de attitude die ze zelf uitdrukt zal een compromis zijn, beïnvloed door zowel haar eigen privé-attitude als door haar perceptie van de sociale norm.

Ze wil niet opvallen, én trouw blijven aan zichzelf. Zo’n compromis is echter niet perfect en er is een kost aan verbonden. Ze wijkt immers af van haar eigen attitude, en blijft toch relatief extreem ten opzichte van de sociale norm.

Als die sociale norm meer extreem is of meer uitgesproken (en dus met een smallere verdeling), zou ze wel eens kunnen besluiten dat een compromis een groot offer vraagt qua authenticiteit, dat toch niet verhindert dat ze als extreem overkomt. In dat geval kan ze er de voorkeur aan geven sowieso haar authentieke attitude uit te drukken, en te accepteren dat ze zich op die manier extreem opstelt.

Wanneer ze in staat is haar sociale netwerk zelf op te bouwen (door de mensen te kiezen met wie ze omgaat) hoeft dat geen probleem te zijn. We zien hier meteen de voorwaarden ontstaan die polarisering in de hand werken. In een bubbel van gelijkgestemden kan iedereen de hele tijd authentiek zijn – zonder daarom extreem te zijn. Sociale media zijn de perfect context waarin dit kan gebeuren, en ook werkelijk gebeurt.

Een brug over de ideologische kloof

Zijn we dus op weg naar een zwart-witte wereld met nul tinten grijs? Twee economen, Michèle Belot aan de Cornell Universiteit en Guglielmo Briscese aan de Universiteit van Chicago, onderzochten of het mogelijk is voor Amerikanen om hun ideologische verdeeldheid te overbruggen.

Ze bogen zich over twee specifieke vraagstukken: mensen zijn er niet in geïnteresseerd te luisteren naar anderen die hun opinie niet delen, en zelfs wanneer ze dat zouden doen, wat zijn dan de voorwaarden om zulke interactie zinvol en productief te maken?

Ze verzamelden een representatief staal van 2.500 Amerikanen, en vroegen hen hun mening te geven (op een schaal van nul tot tien) over drie polariserende thema’s: abortus, wapencontrole, en immigratie (bijvoorbeeld “De huidige wapenwetgeving in de VS is te strikt = 0/te mild = 10”).

De deelnemers kregen dan de kans (eerder dan de eis) om te luisteren naar drie opnames (elk minder dan een minuut lang) van een tegengesteld standpunt. De vrijblijvende aard van de situatie was bewust, want de onderzoekers wilden de reactantie vermijden die vaak optreedt wanneer we worden gedwongen iets te doen dat onze vrijheid beknot of bedreigt. Ze gingen ook na of het opwekken van een gedeeld gevoel van menselijkheid een invloed had op het proces.

Deelnemers gaven aan in welke mate ze het eens waren met tien statements (uit de Universele Mensenrechtenverklaring en uit etiquetteregels), en kregen vervolgens te horen dat de mensen in de audioclips met de tegengestelde standpunten het met hen eens waren over minstens negen van de tien statements.

De studie produceerde twee belangrijke resultaten. Het eerste is dat de deelnemers opmerkelijk bereid bleken om te luisteren naar tegengestelde standpunten. Meer dan twee derden van de deelnemers koos ervoor naar alle drie de opnames te luisteren, en nog eens 18% beluisterde twee clips, ondanks het feit dat er geen verplichting was (deelnemers konden beslissen er niet naar te luisteren en het experiment eerder te beëindigen).

Maar, tegen de verwachtingen in, had het bevestigen van een raakvlak rond mensenrechten of etiquette geen invloed op de bereidheid om te luisteren. De tweede bevinding, zo mogelijk nog meer opmerkelijk, is dat 10 % van de deelnemers verklaarden van mening te zijn veranderd na het beluisteren van de opnames. Ook hier had het raakvlak geen invloed op de opinies zelf, maar het leidde wel tot een reductie in de polarisatie rond abortus en immigratie.

Deze resultaten suggereren dat polarisatie niet onvermijdelijk of onomkeerbaar is. Vrijwillige interactie tussen tegenstanders, in het bijzonder wanneer er duidelijk een raakvlak is rond bredere thema’s, kan meer genuanceerde standpunten aanmoedigen.

Grijstinten hoeven niet te verworden tot zwart en wit. (Tussen haakjes, wanneer heb jij recent nog eens geluisterd naar de standpunten van een ideologische tegenstander, en diens argumenten overwogen?)