Er is geen sprake van een oorlog, verdedigt het huidige Russische ministerie van Waarheid in de voetsporen van 1984. Is de “speciale militaire operatie” ondertussen een oprisping van het ministerie van Vrede? Eenvoudige verboden woorden als oorlog vervangen door camouflage-achtige leugens heeft Orwell niet bedacht en heeft niets origineels.
Toen de Sovjets in 1939 Finland binnenvielen, heette het “een bevrijdingscampagne”. Afghanistan mocht zich opwarmen aan “een operatie die internationale bijstand kwam verlenen” en Georgië beleefde eenvoudigweg “een campagne om de vrede te versterken”. Na het wel eens selectief vergeten akkoord tussen Jozef Stalin en Adolf Hitler die met het Molotov-Ribbentroppact Polen netjes tussen de twee regimes verdeelden, groeide de Tweede Wereldoorlog uit tot de “Grote Patriottische Oorlog”.
De blijvende bezetting en aanhechting van het toenmalige oostelijke deel van Polen en de slachting in Katyn waarmee, uiteindelijk toegegeven en inmiddels weer wat tot keelgeschraap herleid, niet het Duitse maar het Russische leger de Poolse elite vermoordde en in een massagraf liet verdwijnen, behielden nauwelijks aanhalingstekens of een voetnoot in de officiële Russische geschiedenisboekjes.
Tussen haakjes: de Franse historicus Nicolas Werth noemt Vladimir Poetin niet toevallig het dienstdoende hoofd van de Russische historici. Naast de woordkeuze van de ministeries van Vrede en Waarheid bleken aanhalingstekens al even verraderlijk, soms zelfs dodelijk.
Het Dachau van Donetsk
Luba Jurgenson hanteert ze vlot in Quand nous nous sommes réveillés, wanneer ze vertelt hoe al voor, en nog meer na, 2014 in Moskou een en ander veranderde. De hostessen van Aeroflot kregen een extra kleur in hun sjaaltjes, of een “tussen de vleugeltjes als van Air France een hamer met sikkel” als insigne opgespeld, en daar verscheen op de achtergrond in de luchthaven muziek uit die Grote Patriottische Oorlog. De hysterie rond de overwinning, pobiédobiessié, is samengesteld uit overwinning (pobieda) en het duivelse (bes), als het ware “collectieve bezetenheid door de duivel van de overwinning”.
Een zucht na 2014 zou Stanislav Aseyev ondervinden dat het gebruik van aanhalingstekens de gezondheid ernstig kan schaden. Toen zijn oblast in 2014 werd bezet, bleef de Russischtalige journalist onder een pseudoniem de situatie van zijn streek beschrijven. Toen pro-Russische separatisten ontdekten wie achter het pseudoniem verscholen zat, werd hij gearresteerd. Hij had het immers aangedurfd aanhalingstekens te plaatsen rond “volksrepubliek Donetsk”.
Zo belandde hij haast duizend dagen in het strafgevangenenkamp Isolatie. Wat een wat onaangename maar misschien propere naam zou kunnen zijn, was een Russische versie van wat anderen “het Dachau van Donetsk” noemden. Dat zijn boek over zijn ervaringen in die periode de titel Het concentratiekamp in de Paradijsstraat meekreeg, is helaas geen woordspelletje noch een gejongleer met leestekens.
Zijn wij naïef en fout ingelicht om achter het ministerie van Vrede toch een oorlogsmachine te vermoeden? Oorlog! Dergelijke negatieve woorden gebruiken en zo luisteraars sombere gevoelens bezorgen is niet wenselijk. In het Nationaal Museum van de Geschiedenis van Oekraïne in Kiev loopt een tentoonstelling met voorwerpen die door Russische soldaten bij hun onverwacht snelle aftocht zijn achtergelaten. In een brochure staat uitdrukkelijk vermeld dat in contacten met Oekraïense burgers het woord oorlog absoluut taboe is. 2022. Geen brochure uit 1984.
Russisch accent
Lastig is het. Het woord bannen blijkt zelfs in Moskou of Sint-Petersburg na een jaar oorlog nog niet mogelijk. Zelfs het aantal jaren gevangenis, goelag, of isolatie opdrijven weerhoudt oorlogstegenstanders met zuivere Russische nationaliteit niet het woord te gebruiken. Er is meer dan dat ene woord. De bevrijding van Oekraïne zou een denazificatie zijn. Daarmee een inbegrepen terugkeer naar de grote Russische moederschoot.
Wie struikelt er over het al dan niet gebruiken van het Russisch? Het is al een opdracht om eenvoudigweg vast te stellen welke Oekraïense auteurs tot vorig jaar in het Russisch of in het Oekraïens schreven. De voorzitter van schrijversorganisatie PEN in Kiev, Andrej Koerkov, schreef/schrijft in het Russisch. Eindeloos velen voor wie de taal geen punt van discussie was.
Vandaag wordt er evenwel meer dan ooit naar brood of een aardbei gevraagd. Paljanitsja is de Oekraïense levendige versie van “schild en vriend”. Het verwijt van een Russisch accent – niet vreemd als een of beide ouders Russisch als moedertaal heeft – leeft tot bij ons onder Oekraïense gevluchte jongeren. Voor mijn 12-jarigen mocht ik het woord in beide versies herhalen.
Een verdachte moedertaal school er niet achter mijn klanken. Welke nabootsing het best was, hebben ze me niet verteld. De “speciale militaire operatie” zou ondertussen wel eens de grootste promotie voor het gebruiken van het Oekraïens uit de laatste duizend jaar kunnen zijn.
Twee talen
Even terug naar de “denazificatie”. Met Isolatie en het Dachau uit de Donbas is het scheldwoord “rascisten” niet zo vreemd. Wat als je Russen en fascisten tot één woord versmelt?
Hoe lastig is het om in eenvoudige woorden toe te geven dat een bevrijding een mistgordijn is om het eigen grote rijk te willen herstellen en daarvoor wat landen die een andere koers wensen onder de voet te lopen en desnoods met de grond gelijk te maken?
Een taal leren kan voor kinderen naast een automatisme een uitdaging zijn. Zo beschrijft Luba Jurgenson hoe haar moeder als kind, tijdens de Tweede Wereldoorlog, ingepeperd kreeg dat je op school een andere taal spreekt dan thuis. “Wij”, “thuis”: het verandert van invulling op het ogenblik dat je de voordeur uitwandelt. Zijn wij in oorlog? Zijn zij in oorlog? Een lerares verwittigde toen al dat je bepaalde zinnen beter nooit kon herhalen of je moeder zou in de gevangenis en jij in een weeshuis terechtkomen.
Vandaag kijk je als 11-jarige nog altijd beter goed uit wat je op een tekenblad zet of je vader mag naar de gevangenis. En sinds de doema in 2017 met 383 voor en 2 tegenstemmen het huiselijke geweld, weeshuizen inbegrepen, uit het strafrecht heeft gehaald om “de Russische traditionele waarden te beschermen” tegen onder meer westerse decadentie, kan je als kind beter uitkijken wat je zegt en tekent. Ook ontvoerde en “geadopteerde” Oekraïense kinderen vallen onder deze bescherming.
Orkest van Wagner
Het Ministerie van Liefde deed in 1984 niets anders. Uit liefde voor het kind en broedervolkeren. Taalgebruik zit inderdaad niet alleen in woorden. Symbolen allerhande zijn getuigen daarvan.
Iedere gebeurtenis met enige internationale allure jaagt zijn meeslepend, pompend ophitsend deuntje voor zich uit. Een uit de kluiten gewassen orkest met een niet te negeren dirigent lijkt noodzakelijk. Kan het een toeval zijn, of kon het mooier uitvallen, nu orkest en dirigent Sint-Petersburg als thuishaven hebben? Dat is wellicht niet de reden waarom Jevgeni Prigozjin met zijn organisatie Wagner in de Russische media als “het orkest” wordt omschreven.
Pas in september 2022 erkende de man de stichter te zijn van die huurlingenmilitie. Niets te vroeg wanneer hij even later in de Russische gevangenissen gaat rekruteren en in november verwoordt dat “de gevangenen duidelijk een hoger niveau van bewustzijn hebben dan de Russische elite”.
Het orkest durft al eens wat eigenaardige klanken te produceren. Zo lijkt de kans een nieuwe Farinelli te creëren erg gehypothekeerd te worden als het slachtoffer van een castratie met een breekmes dadelijk een kogel door het hoofd krijgt. Of wat te denken van je slagwerk als je dat laat uitvoeren met een voorhamer op de schedel van een van desertie beschuldigde huurling. Niet echt melodieus. Beeldmateriaal ervan werd de wereld ingezonden.
Selectieve herlezing
Terug naar de echte musici. Werd de nationale sovjethymne even vervangen door het volkslied uit de tijd van de tsaar, in 2000 voerde Poetin, met een kleine tekstaanpassing, de USSR-versie weer in. Terloops werden ook officiële feestdagen herschikt. Zo werd 4 november een nieuwe feestdag: op 4 november 1612 kwamen de Russen immers in opstand tegen de Poolse bezetters.
Dergelijke momenten uit de geschiedenis primeren opnieuw boven een uit de gratie gevallen oktoberrevolutie. Een selectief herlezen van de gerestaureerde held Stalin is noodzakelijk. De onderzoekers van de vorig jaar met de Nobelprijs voor de Vrede bekroonde ngo Memorial mogen ondervinden dat nuances in de Grote Terreur onderzoeken absoluut pervers is.
De historicus Yury Dmitriev maakte bekend dat hij in een bos het graf van zo’n 9.000 slachtoffers van de terreur had ontdekt. Ze bleken helaas niet door het Finse leger geëxecuteerd. Vervelend. Vervolgens meldden de media dat Dmitriev “afwezig was voor objectieve redenen”. Een goede verstaander weet dat het een eufemisme is voor arrestatie en een schijnproces.
Na een snelle veroordeling tot vijf jaar preventieve detentie werd het in beroep vijftien jaar strafkolonie met streng regime. Nuances aan de absoluut heilige Grote Oorlog aanbrengen is immers niet minder dan een perversie. Dus verdween Dmitriev, zoals even later op dezelfde wijze ook Sergej Koltyrine, directeur van een etnografisch museum, wegens “pedofilie” in een gevangenkamp.
Verplicht perspectief
Geschiedenisvervalsing zou Orwells Ministerie van Waarheid in stilte geknikt hebben. Alternatieve standpunten heten vandaag een misdaad tegen de geschiedenis. Daarom hebben de 64 varianten aan geschiedenisboeken in het schooljaar 2014-2015 plaats moeten ruimen voor één toegelaten, verplicht perspectief.
Een gelijkaardige selectieve blindheid en correctie treft het verwijt van nazisme dat als excuus voor de invasie van Oekraïne geldt. Stepan Bandera en anderen collaboreerden actief in Oekraïne. Welk land durft in alle ernst beweren dat alleen anderen dat soort fouten maken? Was collaboratie binnen de Sovjet-Unie zo’n zeldzaam verschijnsel dat men het niet kan terugvinden?
De voorbije dagen kan de bevrijding van enkele Russische dorpen door organisaties die zich “Vrijheid voor Rusland” of het “Russisch Bevrijdingskorps” noemen de schemerzone bevestigen. Ze willen Rusland bevrijden van “Poetins land, rot door corruptie, leugens, censuur, inperkingen van de vrijheid en repressie”. De wit-blauw-witte vlag die ze soms tonen, is een symbool tegen de oorlog in Oekraïne. Het vrijwilligerskorps is stevig Russisch-nationalistisch en vertoont neonazistische kenmerken.
Voormalig wereldkampioen schaken Gary Kasparov, in 2007 de presidentskandidaat van de oppositie tegen Poetin, draagt dezelfde wit-blauw-witte vlag. Moet hij daarvoor nazistische sympathieën worden toegedicht? Of is dat het volgende voorbeeld van veralgemenen als bewuste manipulatie van de waarheid? Is het de pot die de ketel verwijt dat die, letterlijk en figuurlijk, zwart ziet?
Doordrenkt van ellende
Taal kent vele creatieve zinswendingen. “Dorpen voor speciale bewoning” zijn er al decennialang naast de Goelagkampen. Een bommenwerper bombardeert niet per vergissing een eigen stad: er was per ongeluk een lozing van luchtvaartmunitie. Dit is niet als grap bedoeld.
Wat er wel een is: enkele honderden kilometer verder heet het dat Rusland tot voor kort het op een na sterkste leger ter wereld had. Vandaag heeft Rusland het op een na sterkste leger in Oekraïne.
Of: het Russisch Vrijwilligerskorps, volgens het Kremlin een spionage- en saboteursgroep, verklaart dat “Poetin een nieuwe Speciale Militaire Operatie aankondigt om Russischsprekende Russen te verdedigen tegen Russen die Rusland binnenvallen vanuit Rusland”.
Taal om te overleven. Nog mooier: na de welbekende stroom oorlogspoëzie uit de Eerste Wereldoorlog is nu Oekraïne massaal aan het dichten. Hoe mooi verzen kunnen zijn: ze blijven doordrenkt van ellende. Spijtig dat we op deze wijze met de toch al boeiende Oekraïense literatuur moeten kennismaken.
