Om beslissingen te nemen – een optie kiezen uit twee of meer mogelijkheden (soms is dat een binaire keuze tussen iets doen en niets doen, soms is het kiezen tussen meerdere opties) – moeten we twee verschillende dingen doen. In de eerste plaats moeten we de beschikbare opties vergelijken: de verschillende relevante aspecten uit elkaar trekken en nagaan hoe ze verschillen.
Maar vergelijken is niet genoeg. We moeten ook een oordeel vellen om ons naar de uiteindelijke keuze te leiden: welke is beter (of slechter)? Voor de eerste taak doen we een beroep op analytische vaardigheden. Voor de tweede hebben we emoties nodig: of iets beter of slechter is, hangt immers af van hoe we ons erbij voelen. Zowel vergelijken als oordelen zijn dus cruciaal, en een evenwichtige bijdrage van beide is niet altijd even eenvoudig.
Een eenvoudige illustratie is hoe we naar het weer kijken. We kunnen temperaturen, neerslag, luchtdruk en zo meer vergelijken, en bij twee verschillende weerpatronen vaststellen waar die hoger of lager zijn. Maar een warme, zonnige dag is niet per definitie beter of slechter dan een koele, regenachtige. Wie met vakantie is, zal wellicht beweren dat de eerste beter is, terwijl een boer wiens gewassen te lijden hebben onder droogte daar beslist anders over zal denken.
Gefundeerd beslissen
Het is opmerkelijk, en kenmerkend voor menselijke besluitvorming, dat we over het algemeen in staat zijn om zonder veel moeite meerdere dimensies van een beslissing met elkaar te verbinden, ook al zijn die inherent lang niet gemakkelijk te vergelijken. Stel je voor dat je moet kiezen tussen twee jobaanbiedingen.
Je wil vast kijken naar aspecten als het salaris en de voordelen in natura, maar ook naar de cultuur en de sfeer, en de activiteiten van de organisatie zelf, de carrièrevooruitzichten, de mate van verantwoordelijkheid en autonomie van de functie, het pendelen van en naar de werkplek, of flexibel werken mogelijk is, enzovoort. Het eerste aanbod kan de overhand hebben in sommige van deze aspecten, terwijl andere kenmerken aantrekkelijker zijn in het tweede.
Je zult dus goed moeten nadenken: jezelf inbeelden waar je over enkele jaren zou staan in beide jobs, overwegen of je bereid bent om de nadelen van een baan te aanvaarden in ruil voor de voordelen, en zo verder. Voor elk aspect zullen je emoties je vertellen wat beter is, en door redeneren zul je er dan uiteindelijk in slagen om de optie te kiezen die over het geheel genomen de voorkeur lijkt te hebben op basis van wat je weet over de baan en over wat je zelf belangrijk vindt.
Hoe sterker de emoties zijn die je voelt bij een bepaald aspect, hoe meer dat dan zal doorwegen in je uiteindelijke beslissing, en hoe minder je bereid zult zijn om daarrond compromissen te sluiten. Misschien wil je zo graag aan de slag in een bepaalde sector, dat het salaris bijna geen rol speelt in je besluitvormingsproces.
Of misschien weet je al, wanneer je hoort dat je voor een van de banen tot twee weken per maand zult moeten reizen naar de verschillende vestigingen van het bedrijf, dat dit onacceptabel voor je is, zelfs als je 30% meer zou verdienen en snel promotie zou kunnen maken.
Gefundeerd oordelen
Een vergelijkbaar proces vindt plaats wanneer we oordelen over de beslissingen van anderen. Hoe voel je je bij een nieuwe beleidsmaatregel van de overheid of van het management op je werk? In het doordachte, weloverwogen proces van het kiezen van een baan, waarbij we zelf de touwtjes in handen hebben, kunnen we systematisch de verschillende aspecten onder de loep nemen en uitzoeken waar we ons beter (of slechter) bij voelen en waarom, en zo uiteindelijk de positieve en de negatieve aspecten integreren. Rede en emotie houden elkaar goed in toom.
Maar als we kijken naar beslissingen die anderen hebben genomen, nemen emoties het voortouw. Vaak zijn dat die emoties die worden geprikkeld door bepaalde elementen van de beslissing, niet door de beslissing als geheel. Onze emoties zullen dan de neiging hebben om die elementen te benadrukken die ons het meeste treffen en de rest weg te filteren.
De elementen die de sterkste emoties oproepen, zijn diegene die raken aan onze meest heilige waarden, die de basis vormen voor ons gevoel van goed en kwaad. Dit werd geïllustreerd toen het hof van beroep uitspraak deed in de tragische zaak-Sanda Dia, een student die de dood vond tijdens een doopritueel in 2018.
Achttien leden van de (inmiddels opgeheven) studentenvereniging Reuzegom stonden terecht voor een reeks misdrijven, waaronder onvrijwillige doodslag en vernederende behandeling, en werden veroordeeld tot werkstraffen van 200 en de maximale 300 uur, boetes van 400 euro en een schadevergoeding voor de familie van het slachtoffer.
De straffen leidden tot wijdverspreide verontwaardiging. Ze waren veel te mild, vooral gezien de media-aandacht voor de bijzonder weerzinwekkende praktijken tijdens het ritueel. Daarnaast waren (en zijn) er aantijgingen van klassenjustitie en racisme (de dode student was zwart). Het bewijs voor deze twee beweringen is niet overtuigend, maar als onze reactie voornamelijk emotioneel is, speelt bewijs een ondergeschikte rol (als het al een rol speelt).
In een zeer vergelijkbare zaak werden bijvoorbeeld vijf studenten verantwoordelijk bevonden voor de dood van een blanke student door verstikking in zijn eigen braaksel, na een initiatie waarbij comazuipen het alcoholgehalte in zijn bloed deed stijgen tot 0,23% (dit is veel). Ze werden veroordeeld tot 175 uur werkstraf.
Wanneer we het niet eens zijn met een beslissing, is het echter niet ongebruikelijk om opzettelijke oneerlijke behandeling te claimen, op basis van vermeende discriminatie en overeenkomstige gemotiveerde besluitvorming. We hebben het gevoel dat dit ons argument kracht bijzet en het voedt onze verontwaardiging.
Zelfs los van deze twee beweringen hebben velen echter het gevoel dat de straffen gewoon niet in verhouding staan tot het misdrijf. Het voelt onrechtvaardig en verkeerd. Dit is nu net wat sterke emoties zoals verontwaardiging uitlokt, gebaseerd op één bepaald aspect van een beslissing waarmee we het niet eens zijn.
En als we het gevoel hebben dat onze heilige waarden worden geschonden, is zo'n reactie begrijpelijk. Maar zoals een journalist in een radio-interview zei: "Leve de emotie, leve de verontwaardiging, leve vredevolle protesten. Zolang die gebaseerd zijn op feiten, natuurlijk."
Toom voor sterke emoties
Sterke emoties, en de dwingende impulsen die ze opwekken, zijn evolutionaire mechanismen die ons beschermen als er onmiddellijk en ernstig gevaar dreigt: ze zetten ons aan om terstond en instinctief te reageren, wanneer elk uitstel fataal kan zijn. Ze ontketenen alle beschikbare kracht – dit is immers niet het moment om afwegingen te gaan maken.
In andere situaties kan zo'n impulsieve reactie echter minder verstandig zijn. Om tot een genuanceerd en evenwichtig oordeel te komen moeten we de emotie en verontwaardiging – die overigens voor anderen een gemakkelijk doelwit zijn om ons voor hun zaak te ronselen – aanvullen met het meer zorgvuldige en weloverwogen beschouwen van alle invalshoeken, en in het bijzonder van de feiten.
Anders zien we ondoordachte acties, zoals in dit geval het bekendmaken van de namen van enkele van de daders door een YouTube-influencer, met als enige gevolg (en wellicht ook als bedoeling) de daders extra te straffen, wat zoals verwacht trouwens leidde tot lynchjustitie, waarbij het restaurant van de ouders van een van hen het doelwit was.
Het rechtssysteem werkt in zekere zin als een middel om impulsieve reacties op criminaliteit te voorkomen en een meer evenwichtige aanpak te verzekeren. Het zorgt ervoor dat alle partijen worden gehoord, dat alle feiten worden overwogen, dat de slachtoffers, de maatschappij en de beschuldigde – ongeacht de ernst van de misdaad – en hun belangen adequaat worden vertegenwoordigd en verdedigd.
Betekent dit dat de straffen in dit geval juist en rechtvaardig waren? Dit is een vraag die alleen gemakkelijk te beantwoorden is als we gedreven worden door eenzijdige emoties. Maar die zijn geen goede leidraad voor de weloverwogen conclusies die kenmerkend zijn voor een beschaafde samenleving.
Toch moeten we ons buigen over de vraag of er iets moet veranderen in situaties als deze. En ook daar hoort een goede balans tussen emotie en ratio bij, als twee dansers die zich delicaat over een slappe koord bewegen. De oproep aan het parlement en de Hoge Raad voor de Justitie om hierover na te denken is hier een verstandige eerste stap. Het is misschien niet de gemakkelijkste of de snelste weg, maar wel de juiste.
