We nemen elke dag heel wat beslissingen. Het soms geciteerde cijfer van 35.000 lijkt echter een beetje overdreven (uitgaande van een doorsnee wakkere periode van zestien uur komt dit overeen met een beslissing om de twee seconden).
In elk geval zijn veel van deze beslissingen erg simpel – welke sok eerst aan te trekken, wel of niet in de richting van een onverwacht geluid kijken, of we moeten krabben waar het jeukt (ja in de privacy van ons eigen huis, neen tijdens een sollicitatiegesprek). Zulke beslissingen hebben een bescheiden impact en vereisen weinig cognitieve inspanning.
Andere beslissingen zijn veel moeilijker – en veel interessanter. Dit zijn de beslissingen die bepalend zijn voor goed drama – of het nu gaat om een oude Griekse tragedie van Sophocles, een komedie van Shakespeare of een moderne tv-thriller. Meer nog dan de dialogen zijn de keuzes waar de personages voor staan, en die ze moeten maken, de drijvende kracht achter de beste verhalen.
De beste toneelschrijvers waren (en zijn) zonder mankeren uitstekende waarnemers in menselijke besluitvorming, die vakkundig moeilijke uitdagingen selecteren die resoneren met de toeschouwers, en deze gebruiken om de verschillende rollen tot leven te brengen. Hoe gaan ze deze uitdagingen te lijf? Hoe worstelen ze en aarzelen ze ermee, of handelen ze eerder impulsief? Hoe gaan ze om met de gevolgen?
Daardoor komt hun menselijkheid tot uiting, en worden we zelf de emoties gewaar die zij voelen. Daardoor leven we mee met een personage, of voelen we er antipathie tegenover. Heel opmerkelijk is dat we niet eens directe identieke ervaring hoeven te hebben met de hachelijke situatie van personages om een gevoel te krijgen voor de emotionele beroering die ze ondergaan. Als schrijver en acteur hun werk goed hebben gedaan, worden we – bijna letterlijk – geraakt door wat we zien en horen.
Ik heb recentelijk genoten van Afterglow (Etterglød), een Noorse dramaserie die een groep dertigers volgt. Ze zit vol met precies dat soort situaties die dit diepe gevoel van herkenning teweegbrengen, zelfs als we nooit in dezelfde situatie zijn geweest. Een van de vele verhaallijnen draait om het gezin van Ester, een palliatieve zorgverlener met een levendig temperament, haar man Arild, een iets meer gereserveerde astrofysicus, en hun drie kinderen Lars, Kira en Maya.
De serie begint op de veertigste verjaardag van Ester die, trouw aan haar sprankelende persoonlijkheid, voor de gelegenheid een groot verkleed tuinfeest heeft georganiseerd. Maar net als de eerste gasten arriveren, krijgt ze een telefoontje met het nieuws dat haar meest recente uitstrijkje aangeeft dat ze baarmoederhalskanker heeft.
Een grote schok, maar ze begint vol goede moed aan haar behandeling en vertrouwt erop dat haar positieve instelling haar door de komende maanden van chemotherapie zal gidsen. Naarmate de chemokuren elkaar opvolgen, wordt het voor Ester echter steeds moeilijker om ermee om te gaan en blijft er weinig over van haar vroegere opgewekte karakter. Vóór de diagnose was het gezin van plan om Arild te vergezellen op een zakenreis naar Japan, maar daar is nu beslist geen sprake meer van.
Omdat de timing ervan samenvalt met die van Esters herstel na haar laatste chemokuur, staan ze allebei voor een lastige beslissing. Zal hij afhaken en vrij nemen om bij zijn vrouw te blijven, of zal hij de prestigieuze conferentie bijwonen? Moet zij hem vragen niet te gaan, of er juist op aandringen dat hij de geplande reis toch maakt?
Zo'n beslissing is niet eenvoudig, omdat ze zich niet leent voor een conventionele afweging van kosten en baten. Het gaat hier om concepten als verplichtingen, verbintenissen, aanspraak en verwachting, die zich niet laten vatten in koele berekeningen. Noodgedwongen vertrouwen we op onze emoties om in dit soort situaties de beste keuze te maken – en het is juist in zulke scènes dat goed drama schittert. Ze staan samen voor een verscheurende keuze, maar uiteindelijk zegt Ester dat ze wil dat haar man toch naar Japan gaat.
Het gemis van de machine
De dag voor Arilds reis zien we Ester in de minibus van het ziekenhuis stappen voor haar laatste dag op de chemo-afdeling. Omdat hij druk bezig is met inpakken, kan Arild haar niet brengen, maar hij belooft dat hij haar 's middags zal ophalen. Net als de verpleegster op het punt staat de chemische cocktail op de katheter aan te sluiten, besluit Ester echter dat ze de laatste sessie niet gaat doen.
Veel mensen – inclusief haar man wanneer ze met de taxi thuiskomt – zouden dit een onbegrijpelijke, zo niet irrationele, beslissing vinden. Hoe kun je in ’s hemelsnaam opgeven, zo dicht bij de eindstreep? Waarom niet dit laatste offer brengen in ruil voor het maximaliseren van je overlevingskansen? Hierop aangesproken door Arild verduidelijkt Ester uit hoe ze zich voelt en waarom: "Ik kan niet meer. Als je eens wist hoe verschrikkelijk dit is." Hij snauwt terug: "Denk je dat ik dat niet zie? Denk je dat alles allemaal om jou draait?"
Arild is, ondanks zijn onbetwistbare betrokkenheid, niettemin een buitenstaander bij deze beslissing. En hun woordenwisseling laat zien hoe we als buitenstaander gemakkelijk het pad van de afweging bewandelen, en de voor- en nadelen tegen elkaar wegstrepen, meestal op een 'voor de hand liggende' manier, waarbij ofwel de kosten veel zwaarder doorwegen dan de baten, of net andersom.
Hij ziet dat ze het moeilijk heeft, maar in zijn ogen weegt dat duidelijk niet op tegen het voordeel van een afgewerkte behandeling en de daaruit voortvloeiende verbeterde kansen op een succesvolle remissie. Zo ervaart Ester de situatie echter niet. Voor haar is een absolute grens bereikt. Er valt niets meer te geven, er zijn geen afwegingen meer te maken.
Of toch? Bij beslissingen zijn er altijd belanghebbenden, die niet deelnemen aan de beslissing, maar die er wel de gevolgen van dragen. Heeft ze naar behoren rekening gehouden met wat haar dood zou betekenen voor haar man en hun drie kinderen? Moet ze dan toch verder vechten?
Als we naar dit soort beslissingen kijken, is het interessant om na te denken over wat kunstmatige intelligentie zoals ChatGPT hiervoor kan betekenen. Mijn intuïtie is: niet bijster veel, om twee redenen. De eerste is dat zulke beslissingen veel verder gaan dan het afwegen van kosten en baten die gekwantificeerd of geschat kunnen worden, want er moet ook rekening worden gehouden met de eerder genoemde verplichtingen en rechten.
Dit schept een complexe constellatie van enerzijds situatiegebonden factoren, en anderzijds de persoonlijkheid van de besluitvormer en, in het bijzonder, met haar of zijn waarden, die een ingewikkelde wisselwerking aangaan met elkaar. Dezelfde persoon zal, onder andere omstandigheden, zeer waarschijnlijk een andere beslissing nemen.
Tegelijkertijd zullen verschillende mensen in een identieke situatie ook verschillende beslissingen nemen. Waarmee precies wij, in een gegeven situatie, rekening houden om bijvoorbeeld te beslissen of we zullen stoppen of doorgaan met een chemokuur is onbekend, en wellicht onkenbaar voor een machine, en dus kan die de beslissing niet echt namens ons nemen.
Maar stel je even voor dat dit inzicht op de een of andere manier toch zou kunnen worden verstrekt aan ChatGPT, op dezelfde manier waarop we – tot op zekere hoogte althans – onze waarden aan andere mensen kunnen onthullen door met ze te praten en ze ons te laten observeren en ondervragen, zodat ze kunnen inschatten wat voor ons belangrijk is, en hoe dat ons tot ons besluit zou leiden.
Dat doen ze, net als wij, door een combinatie van redeneren en emotie, waarbij emotie de hoofdrol speelt. Uiteindelijk zijn we niet in staat om expliciet aan te geven hoe we te werk gaan bij dergelijke beslissingen. Bij het evalueren van morele regels, hoe ze ons ook verscheuren, komen we niet tot een conclusie door berekening en logica. We voelen dat een bepaalde keuze de juiste is.
Dit is de tweede en meer fundamentele reden. Intelligentie alleen volstaat namelijk niet om dergelijke dilemma's op te lossen. Misschien zullen machines op een dag in staat zijn om ontroerd te raken door meeslepend, aangrijpend drama en om de pijn van onmogelijke, dramatische dilemma's te voelen. Tot die tijd moeten we heel voorzichtig zijn als we van plan zijn hen te vertrouwen met het nemen van beslissingen namens ons.
