Flexi is niet altijd zo sexy

De Nederlandse undercoverjournalist Jeroen van Bergeijk (57) is goed op weg om de Günther Wallraff van de Lage Landen te worden. Maar anders dan de Duitse pionier van de undercoverjournalistiek zegt Van Bergeijk vooral gedreven te zijn door nieuwsgierigheid. 

"Ik wil vooral weten hoe het werkt als je net voor middernacht nog iets bestelt op Bol.com en je ontvangt dat al de volgende ochtend. Wie betaalt daar de prijs voor? Wie zijn de mensen die dat mogelijk maken en in welke omstandigheden moeten ze hun werk doen?" 

Zes jaar lang ging Van Bergeijk aan de slag aan de 'onderkant' van de arbeidsmarkt: bij de klantenservice van het Nederlandse postorderbedrijf Wehkamp, in een distributiecentrum van Bol.com, als flitsbezorger bij Gorillas en verkeersregelaar en koffersjouwer op de luchthaven van Schiphol. 

Van Bergeijk begon in 2017 aan zijn eerste project als Uber-taxichauffeur. "Ik dacht er ernstig over om parttime taxichauffeur te worden. Ik genoot ervan om door Amsterdam te rijden en de meest uiteenlopende mensen te ontmoeten." Tegelijkertijd vindt Van Bergeijk van alle bedrijven waar hij voor werkte Uber veruit het meest immorele. 

"Toen ik begon, kon je zo lang als je wilde online blijven op de app. Langer dan wettelijk toegestaan, maar ook langer dan menselijk is. Uiteindelijk was je als chauffeur altijd aan het werk omdat je met zo'n lage verloning niet kon rondkomen." 

"Ruim zes jaar later zijn de werkomstandigheden niet structureel veranderd. Nog steeds krijg ik appjes en berichten van chauffeurs die klagen over slechte verdiensten, lange dagen en illegale praktijken."

Laten (mee)rollen door platform

Tim Christiaens (31) is als arbeidsfilosoof verbonden aan Tilburg University en beschrijft in zijn net verschenen boek De kluseconomie hoe platformbedrijven controle uitoefenen op het arbeidsproces en hoe dit structureel overwerk in de hand werkt. 

Een van de oorzaken van de lage inkomsten voor chauffeurs, legt Christiaens uit, is 'algoritmische loondiscriminatie'. "Uber houdt bij welke prijzen chauffeurs aanvaarden voor specifieke ritten en berekent dan welke de laagst mogelijke prijs is dat een bepaald profiel van chauffeur zal aanvaarden." 

Zo is het dus mogelijk dat twee chauffeurs voor dezelfde rit een andere vergoeding aangeboden krijgen. "Vooral mensen die kwetsbaar zijn en het inkomen hard nodig hebben, zijn geneigd om steeds lagere vergoedingen te aanvaarden."

"Voor het algoritme verschijnt de kluswerker als een reeks datapunten verbonden aan een digitaal account. Of achter dat account een mens van vlees en bloed zit die vermoeid is of overwerkt is, kan het platform niet lezen. In een geval als Uber betekent dat dus: het platform blijft maar taken doorsturen onafhankelijk van de vermoeidheid van de individuele chauffeur."

"Daar zit nog een specifieke techniek achter die Uber 'forward dispatching' noemt. Uberchauffeurs krijgen vaak tegen het einde van een rit al een volgende rit aangeboden die automatisch naar hen toekomt als ze de taak niet weigeren."

"Vergelijk het met Netflix die automatisch de volgende aflevering van een serie afspeelt. Het doel is de kijker/chauffeur automatisch te laten 'meerollen' in het ritme van het platform. Het vereist actieve inzet om je brein aan te zetten een activiteit te stoppen, terwijl het heel verleidelijk is jezelf gewoon te laten meevoeren."

Precariteit

Ook de Vlaamse socioloog, onderzoeker en docent aan Hogeschool Odisee en Erasmushogeschool in Brussel Herman Loos (42) weet hoe het is om voor een platformbedrijf te werken. In 2020 ging hij een jaar lang deeltijds als maaltijdkoerier werken in Leuven voor Deliveroo. Zijn wedervaren schreef hij neer in Homo Deliveroo. 

Eerder beschreef Loos in Menselijke grondstof (2018) hoe hij zeven jaar lang moest zien te overleven aan de hand van tijdelijke jobs na zijn verhuis naar Frankrijk. Voor Apache schreef Loos daar een reeks columns over. Hij was ganzenpluimer, podiumbouwer, wijngaardsnoeier, magazijnier, schilder-plamuurder, rekkenvuller, dozenplooier, en callcenter-medewerker. 

"Dat eerste boek was gewoonweg de neerslag van mijn leven destijds", vertelt Loos. "Ik voelde de precariteit aan den lijve." Homo Deliveroo beschouwt hij daarentegen meer als spielerei. "In een debat kaartte vakbondsman Frank Moreels van de socialistische Belgische Transportarbeidersbond de werkomstandigheden van koeriers aan. Ik wou weten of een fietskoerier bij Deliveroo echt slechter af was dan een arbeider in de pluimveeteelt met een nulurencontract."

Maar voor Loos is er een groot verschil tussen dat werk effectief zelf doen en er gesprekken over voeren en data verzamelen. "Wanneer je zelf tendinitis aan de polsen krijgt van dozen plooien, kan je dat werk op een meer doorleefde manier begrijpen. Door een veelheid aan ervaringen weet je beter hoe het daar onderaan de ladder echt in elkaar steekt." 

Van Bergeijk treedt Loos bij. "Mij gaat het er in wezen om dat je het werk zelf doet. Dat je echt ervaart en voelt wat het is om bepaald werk te verrichten. Als undercoverjournalist krijg je ongefilterd te zien hoe het eraan toe gaat."

Een algoritme als baas

Loos herkent zich goed in Van Bergeijks ervaringen bij Uber. In zijn boek kenschetst hij Deliveroo-koeriers als "dwangarbeiders van de weg". "Je krijgt het gevoel dat die app jouw leven controleert en zelfs beheerst. Het is allemaal heel aanlokkelijk gemaakt en voor je het weet ben je veel langer aan het werk dan gepland. Je ziet terwijl je werkt je inkomen stijgen. Maar als je het dan daadwerkelijk uitrekent, houd je er bijzonder weinig van over." 

In december 2021 oordeelde de arbeidsrechtbank in Brussel dat het statuut van werknemer in het kader van de deeleconomie niet kan worden toegepast op de Deliveroo-koeriers. Nochtans leerde Loos uit ervaring dat Deliveroo wel degelijk de controle heeft over het arbeidsproces en dat je als koerier ondergeschikt bent aan de app van Deliveroo.

"De autonomie die je hebt als koerier beperkt zich tot in- en uitloggen", zegt Loos. "Maar je kan niet werken wanneer je wilt. Je kan een uur ingelogd zijn zonder ook maar iets te hebben verdiend. Het arrest werd gemotiveerd door het contract. Maar dat is een werkelijkheid van papier en geen weerspiegeling van de realiteit. Een bedrijf als Deliveroo spiegelt mensen een gevoel van vrijheid voor, maar in werkelijkheid is daar geen sprake van." 

In Nederland heeft de rechtbank beslist Deliveroo-koeriers wél het werknemersstatuut te geven. Voor Christiaens is dit werknemersstatuut niet zaligmakend. 

"De meeste platformbedrijven zijn niet of amper winstgevend. De extra loonkosten van een werknemersstatuut kan deze bedrijven kopje onder duwen. Deliveroo besloot zelfs Nederland te verlaten. Ik zeg niet dat we die bedrijven moeten laten begaan, maar wel dat we op die neveneffecten voorbereid moeten zijn."

"In 2021 ging in Nederland Helpling, een platform dat huishoudwerk uitbesteedt, failliet nadat hun kluswerkers geclassificeerd werden als uitzendkrachten. Huishoudhulpen kwamen zonder werk te zitten of gingen (weer) zwartwerken, met nog slechtere arbeidsvoorwaarden. Vooraf investeren in alternatieve jobs, zoals coöperatieve platformen, kan deze kluswerkers opvangen." 

"Verder krijgen platformbedrijven als Uber de autoriteit van een officiële werkgever. Een werkgever mag bijvoorbeeld van een werknemer eisen dat die bepaalde uren van de dag of een minimumaantal uren per week beschikbaar is, terwijl kluswerkers dit nu zelf relatief vrij mogen beslissen." 

"Bijna elke enquête bij kluswerkers toont dat zij geen werknemersstatuut willen", benadrukt Christiaens ook. "Sommige aspecten van de flexibiliteit van zelfstandigheid, zelfs al is het schijnzelfstandigheid, vinden ze oprecht aantrekkelijk." 

Onzichtbaar werk 

Van Bergeijk fietste zich in zwarte jas en met zwarte helm een tijdje de ziel uit het lijf voor 'flitsbezorger' Gorillas in Amsterdam. Hij ondervond aan den lijve hoe sociaal onzichtbaar je bent aan de onderkant van de arbeidsmarkt. "Mensen kijken gewoonweg letterlijk door je heen. Daarom wil ik het werk zichtbaar maken waar we van afhankelijk zijn, maar waarvoor we veel te weinig waardering opbrengen." 

"Zo gaan we op vakantie en vinden we het vanzelfsprekend dat onze koffer in het vliegtuig belandt. Maar als je dergelijk werk zelf doet, merk je dat je gewoon niet gezien wordt. Of je wordt als een lakei of erger behandeld."

"Nochtans gaat het om jobs die wel degelijk de boel doen draaien." 'Onzinbanen' bestaan volgens Van Bergeijk en ook Loos vooral in het hogere segment van de arbeidsmarkt. 

Een 'onzinbaan' vat Van Bergeijk op zoals gedefinieerd door de Amerikaanse antropoloog en auteur David Graeber (1961-2020) in zijn spraakmakende boek Bullshit Jobs. "Een baan waarvan zelfs de beoefenaar stiekem vindt dat het geen zin heeft of niets bijdraagt aan de welvaart, het geluk of de gezondheid van de bevolking. Dat kan je niet zeggen van pakweg een bagage-afhandelaar." 

"Oké, als je die fietskoeriers zou weghalen verandert er misschien ook niet zo veel in de wereld", geeft hij toe. Als flitskoerier bij Gorillas vond ik het ontluisterend om te zien hoeveel jonge mensen hier gebruik van maakten. Dan zie je echt wie de haves en have-nots. De ene helft van een generatie moet letterlijk de andere helft bedienen."

Van Bergeijk moest constateren dat veel van die onderbetaalde, zware en repetitieve jobs ingevuld worden door arbeidsmigranten. In het distributiecentrum van Bol.com in Waalwijk werkte hij vijf weken undercover op de afdeling order picking. Daar hollen overwegend buitenlandse werknemers de hele dag door het magazijn om producten uit bestellingsorders te verzamelen. 

Het Nederlands-Belgische Bol.com voelde voor hem eerder aan als een Oost-Europees bedrijf. "De meeste collega's waren Polen of andere Oost-Europeanen en ook een niet onaanzienlijk deel van het middenmanagement is Pools." 

Van Bergeijk stelt dat het werk zodanig wordt ingericht dat het alleen nog voor arbeidsmigranten 'aantrekkelijk' is. "Distributiecentra worden neergezet op plekken waar je met het openbaar vervoer niet of nauwelijks kunt geraken. De onregelmatige werktijden maken een sociaal leven onmogelijk. Zeker als je bedenkt hoe weinig je daar verdient. Tel daarbij op dat de Nederlandse, eerder egalitaire, werkcultuur er langzaam verdwijnt. "

"Vanuit de bedrijven geredeneerd is het logisch. Die arbeidsmigranten komen hier vaak alleen om te werken, ze klagen niet en kennen hun rechten niet. Dat is allemaal veel makkelijker dan Nederlandse werkgevers met kinderen en een sociaal leven."

'Flexi-jobs vergroten kloof'

"Flexibiliteit is de stiefmoeder van de kutjob", schrijft Loos in zijn eerste boek. En ook Van Bergeijk maakt duidelijk dat er aan de bodem van de arbeidsmarkt extreem veel flexibiliteit wordt geëist. Vrezen ze ook dat we in het algemeen evolueren naar een kluseconomie? 

"In het begin had ik hier schrik voor," zegt Van Bergeijk, "maar ik merk toch ook dat er heel veel verzet is. Uber is een verschrikkelijk voorbeeld van hoe de toekomst eruit zou kunnen zien, maar er is een tegenbeweging en de Nederlandse overheid probeert de doorgeslagen flexibilisering aan banden te leggen." 

Van Bergeijk pleit voor minder flexibilisering. "Het is te veel en er valt nauwelijks mee rond te komen in Nederland. De arbeidsomstandigheden en arbeidsvoorwaarden zijn vaak echt beroerd. Dat moet veranderen."

Ook Loos gelooft niet dat flexwerk de norm gaat worden. "De gegoede middenklasse zal dat nooit pikken, maar in het onderste segment – waar minder politieke macht zit – zie je nog altijd meer flexibiliteit en dus onzekerheid en precariteit." 

Voor Loos is flexibiliteit een tweesnijdend zwaard. "Flexibiliteit is een typisch fenomeen van de duale arbeidsmarkt waarbij goede arbeidsvoorwaarden steeds beter worden en slechte nog slechter."

"Flexibiliteit komt de docent aan de hogeschool ten goede, maar is een gesel voor een medewerker van een callcenter. Aan de hogeschool betekent flexibiliteit dat ik meer autonomie heb om bepaalde taken in te plannen wanneer ik daar zin in heb. In het Franse callcenter betekende het dat ik meer uren per week beschikbaar moest zijn en nooit meer dan een week vooraf wist wanneer en hoelang ik diende te werken."

Loos kijkt met interesse naar de noorderburen. "Nederland is altijd ons gidsland geweest, maar zij komen nu terug van al dat flexwerk, omdat het een bom legt onder het sociaal systeem. In België gaan we nu de elders intussen afgevoerde recepten invoeren."

"Flexi-jobs zorgen voor een mattheuseffect: wie al heeft, krijgt nog meer. Want wie heeft er recht op? Mensen die al 80% in dienstverband werken of gepensioneerden. Zij kunnen nog wat onbelast gaan bijverdienen. Flexi-jobs vergroten de kloof."

Naar platformcoöperativisme

Tim Christiaens zegt de kritiek te begrijpen, maar nuanceert. "Flexibiliteit is niet altijd slecht. De alleenstaande ouder die kan werken terwijl de kinderen op school of naar bed zijn, is misschien best blij dat die op deze manier nog iets kan bijverdienen. De klassieke 9-to-5-job is niet voor iedereen haalbaar." 

"De vraag is vooral wie beslist over flexibel werken en in wiens voordeel. In de huidige kluseconomie beslist het platform en ondervinden de consumenten het meeste voordeel." 

"Kluswerkers moeten flexibel zijn om zich aan te passen aan de schommelingen van de marktvraag. Wanneer de vraag stijgt, krijgen ze pushberichten op hun smartphone om aan het werk te gaan, maar als de vraag laag is, zitten ze lang naar hun smartphone te staren zonder ooit geld te verdienen."

Christiaens wijst naar het voorbeeld van Herman Loos van de docent aan de hogeschool. "Ook dat werk is flexibel, maar vooral op maat van de werknemer. Deze flexibiliteit geeft mensen net meer macht om zelf hun tijdsbesteding te organiseren." 

Daarom bepleit de filosoof een politiek die kluswerkers aanmoedigt het bestuur over digitale platformen als digitale commons zelf in handen te nemen. In plaats van platformen, databases en algoritmes te beschouwen als de private eigendom van multinationale bedrijven in Silicon Valley, moeten kluswerkers zelf de controle verwerven over de digitale infrastructuur van hun werkleven. 

"De grootste vernieuwing van platformbedrijven is eigenlijk de technologie om taken te verdelen. Het platform is een online ruimte waarin algoritmes de vraag naar diensten verbinden met een aanbod aan arbeidskrachten. Die technologie kan je ook gebruiken om kluswerkers meer macht te geven."

"De vraag is of we een eeuwig kat-en-muisspel willen met bedrijven die alleen winst kunnen maken door uitbuiting. Overheden zouden ook kunnen investeren in platformcoöperaties waar de kluswerkers zelf eigenaars en managers van zijn. Toen Deliveroo Nederland verliet, richtte een paar ex-koeriers het coöperatieve bedrijf BestellenBij op. Het levert dezelfde dienst, maar is in handen van de koeriers zelf."

Volgens Christiaens kunnen overheden private platformen vervangen door ethisch verantwoorde alternatieven via hun investerings- en reguleringsbeleid. "Overheden en vakbonden moeten dus geen angst hebben om te strijden voor het werknemersstatuut en een betere regulering van platformwerk, maar ze moeten dit koppelen aan een investeringsagenda die alternatieve jobs gereedmaakt voor kluswerkers."

Al plaatst Loos een kanttekening bij dergelijk zelfbestuur. "Mijn ervaring – zeker als ik terugdenk aan de fabrieken in Frankrijk – leerde me dat mensen niet per se willen beslissen over hoe ze hun job uitvoeren. Ze willen ook niet steeds iets nieuws doen of ergens anders."

"Mensen willen bestaans- en werkzekerheid. Die zekerheid verschaft mensen ook autonomie in het leven. Mensen vinden het vooral belangrijk om werk te hebben, want daar ontlenen ze identiteit, zingeving en sociale contacten aan."