Beeld je in dat je langs de straat kuiert, in gedachten verzonken, en je begint over te steken zonder aandacht te schenken aan het verkeer. Plots hoor je luid toeteren. Je stopt niet om te kijken waar dat geluid vandaan komt en na te gaan wat het zou kunnen zijn. Nee, je springt weinig elegant weer de stoep op. Daar zit je Systeem 1 achter, het denksysteem dat snel en impulsief is, in staat om een beslissing te nemen en je spieren de opdracht te geven ze uit te voeren in een fractie van een seconde.
Maar als je bezig bent met het zoeken naar een nieuw huis, dan is zo’n supersnelle besluitvorming niet aan de orde. Je zult integendeel, wellicht wekenlang de plus- en minpunten van de verschillende mogelijkheden zitten te overwegen. Zijn er bushaltes in de buurt, en misschien goede scholen? Is het aan een drukke weg gelegen, of in een kalme doodlopende straat, en zijn de winkels nabij? Daar vertrouw je op Systeem 2: langzaam en uitvoerig, analytisch en beredeneerd, in staat om vele facetten van verschillende opties tegen elkaar af te wegen.
De juiste bovenhand
Het is best mogelijk dat je je, onmiddelijk nadat je bijna was overreden, wat gegeneerd en verlegen voelt over die weinig sierlijke sprong. Maar dat gevoel komt achteraf. Het is je Systeem 1 dat de bovenhand heeft wanneer lijf en leden op het spel staan, ongehinderd door de zorg er wat lullig uit te zien. Anderzijds is het zo dat je je misschien onmiddellijk aangetrokken voelde tot een van de huizen op je lijstje, maar ook dat zal uiteindelijk slechts één factor zijn in de analytische besluitvorming van je Systeem 2 wanneer je bepaalt voor welke woning je je diep in de schulden gaat storten.
Nobelprijswinnaar Economie Daniel Kahneman populariseerde het concept van Systeem 1 en Systeem 2 denken (dat voor het eerst werd benoemd door de psychologen Keith Stanovich en Richard West). In zijn boek Thinking, Fast and Slow illustreert hij hoe we soms impulsieve keuzes maken die beter wat meer beredeneerd waren geweest. Iedereen die ooit een grote zak chips opat net voor het avondeten, of zoveel alcohol dronk dat hij de volgende ochtend ontwaakte met de moeder van alle katers, begrijpt dat vast. Soms doen we ook het tegenovergestelde: langdurig tobben over een besluit waar de verschillende uitkomsten er eigenlijk niet zoveel toe doen. Maar in het algemeen dienen onze Systemen 1 en 2 ons best wel goed, en helpen ons bij het maken van keuzes die op de lange termijn in ons eigenbelang zijn. (Mochten we dat systematisch nalaten, dan waren we al lang uitgestorven.)
Je zou dan ook verwachten dat je, wanneer je die krachtige beslissingsvaardigheid van een hele hoop mensen zou samenballen, uitstekende besluiten zou zien als resultaat.
Dan komt een mechanisme als democratische verkiezingen voor de geest, voor parlementaire vertegenwoordigers, voor een president, of zelfs referenda. De kracht van de grote aantallen zou hier de extremen van impulsief stemgedrag (zoals proteststemmen) matigen aan de hand van de meer beredeneerd ingevulde stembiljetten.
Die veronderstelling lijkt goed te hebben gewerkt voor het grootste deel van de naoorlogse periode in het westen en daarbuiten ... tot voor kort. Politicologen zullen zonder twijfel nog lang de uitslag van het Brexit-referendum en de verkiezing van Donald Trump als president van de VS bestuderen. Maar inmiddels is er toch een brede consensus dat proteststemmen in beide gevallen een grote rol speelden in de onverwachte uitkomst.
Systeem 2 overbelast
Misschien zouden we niet zozeer verbaasd moeten zijn over deze recente onvoorzien resultaten, maar over het feit dat ze zo zeldzaam waren in de laatste 70 jaar. Distilleren verkiezingen werkelijk de wijsheid van het volk – boren ze werkelijk ons Systeem 2 aan?
Wij, het kiezerspubliek, staan voor complexe keuzes. Het is uitzonderlijk dat een kandidaat of een partij een programma voorstaan dat volledig met onze voorkeuren overeenstemt. En dus concentreren we ons op deelaspecten – datgene wat er, naar ons gevoel, uitspringt.
Maar zelfs de zaak versmallen tot wat ons direct aanbelangt, helpt ons niet beredeneerd de politieke opties tegen elkaar af te wegen. Er zijn elementen in een programma waarmee we het roerend eens zijn, maar andere waar we ons totaal niet kunnen in vinden. En hetzelfde geldt natuurlijk voor de alternatieven.
Hoe brengen we dit allemaal bij elkaar? Ons arme Systeem 2 weet er geen raad mee – en dus vallen we terug op ons geloof, op heuristieken en op ons buikgevoel. Hoe stemmen de mensen in onze ingroep? Waar ligt onze ideologische overtuiging? Of zelfs, welke kandidaat ziet er het knapst of meest betrouwbaar uit?
De bijzondere verkiezingen voor de Amerikaanse Senaat in Alabama op 12 december leverden een boeiend voorbeeld van het spanningsveld waar kiezers voor staan.
Het was een race met twee paarden in een staat die sedert 1990 geen Democratische kandidaat had verkozen. Volgens Wikipedia zit de Republikeinse kandidaat Roy Moore duidelijk en consistent op de extreemrechtse kant van het politieke spectrum. Maar hij is ook controversieel als rechter, en belangrijkst van alles, hij is het onderwerp van veelvuldige aantijgingen van sexueel wangedrag.
In een gepolariseerd klimaat zoals momenteel in de VS heerst, lag de keuze voor Democratische kiezers voor de hand. Maar voor de Republikeinen lag het toch wat moeilijker. Roy Moores simpele maar extreme standpunten waren vast niet zo verteerbaar voor de meer gematigde ideologische Republikeinen. Moesten zij zich laten leiden door stammendenken en stemmen voor de persoon met de juiste partij-affiliatie? Of moesten ze stemmen voor Doug Jones, de Democratische kandidaat, wiens politiele lijn misschien toch dichter bij de hunne lag? Dat is wat 8% deed.
En wat met de beschuldigingen van sexueel grensoverschrijdend gedrag? Moesten die een rol spelen? Sommigen besloten na de verkiezingen dat 48% van de kiezers er geen graten in zagen voor een pedofiel te stemmen (een van de aantijgingen komt van een vrouw die 14 was op het ogenblik van de feiten.)
Dat is natuurlijk een aanklacht die makkelijk komt wanneer het om een kandidaat gaat voor wie je zelf nooit zou stemmen. Maar beeld je een kandidaat in die de perfecte vertegenwoordiger is voor je eigen politieke standpunten. Hoe immoreel moet het gedrag daarvan zijn voor je voor de tegenkandidaat zou stemmen?
Onmogelijk dilemma
Wanneer je voor zulk onmogelijk dilemma staat (wat ook voor velen het geval was bij de presidentsverkiezingen van vorig jaar) kun je natuurlijk besluiten je te onthouden. Dat is wat 60% van de stemgerechtigde kiezers in Alabama deden. Maar als gemeenschap helpt dit niemand verder: iemand zal uiteindelijk worden verkozen. Zal dat de beste kandidaat – de keuze van het Systeem 2 van het volk – zijn, wanneer individuele kiezers afhaken?
Politiek zou eigenlijk het domein van Systeem 2 moeten zijn, verkiezingen hebben een ontzettend grote invloed op onze toekomst. Onze vertegenwoordigers worden verkozen voor vier, vijf, zes jaar, of zelfs meer en dat is al lang genoeg. Maar de beslissingen die ze nemen, strekken vaak nog veel verder in de toekomst.
Zelfs wanneer het niet om een keuze tussen politiek en moraliteit gaat, maar tussen twee complexe verzamelingen van politieke voorkeuren staan we voor een onmogelijke taak. Arbeid of fortuinen belasten? Meer openbare gezondheidszorg of meer privé-verzekeringen? Vrije handel of protectionisme? Homohuwelijken of traditionele waarden? Drugs legaliseren of harde repressie? Ons individuele Systeem 2 kan het gewoon niet aan en dus neemt Systeem 1 noodgedwongen het roer over.
Misschien komt er een dag dat Googles Alphazero Artificiële Intelligentie ons, arme schepsels van vlees en bloed, kan helpen met de uitdagingen van het echte leven, en niet enkel spelletjes kan spelen, hoe complex ook.
Maar tot dat moment moeten we erkennen dat de hoop op een electorale democratie waarin Systeem 2 voor een goed resultaat zorgt een ijdele hoop is. We bereiden ons best voor op de consequenties van nog vele collectieve, impulsieve Systeem 1-beslissingen.
