Voor de doden, niets dan goeds

Markten waar zaken gekocht en verkocht worden, geven ons de idee dat objecten (en diensten) een objectieve waarde hebben – de marktwaarde. Maar dat is niet noodzakelijk zo.

Je zou nochtans bijvoorbeeld kunnen zeggen dat een standaard paar schoenen ongeveer evenveel waarde heeft voor eenieder die er nog geen heeft. Maar wat als je net een paar hebt gekocht?

Zou een identiek tweede paar je dan evenveel waard zijn als het eerste? Het zou dupliceren wat je al hebt, dus waarschijnlijk niet. Als je dan toch hetzelfde bedrag zou willen besteden, dan verkies je wellicht een andere stijl, of misschien meer gespecialiseerd schoeisel.

En daarvoor zou je dan misschien wel meer betalen, want het is essentieel voor een bepaald gebruik. Een goed paar tennisschoenen kost vast meer dan een degelijk normaal paar, en een bekend merk is voor velen meer waard dan eentje van een Duitse discountwinkel – voor wie tennis wil spelen, natuurlijk. Voor iemand die liever tuiniert is een paar laarzen meer waardevol, en zij zouden niet eens 5 euro overhebben voor twee tennisschoenen.

Waarde in de ogen

Zouden tweedehands (!) schoenen meer waarde kunnen hebben dan gloednieuwe? Dat hangt ervan af wiens voeten er eerder inzaten – tenminste voor sommigen. Een paar tennissloffen van £70 (€80) dat toebehoorde aan de acteur Benedict Cumberbatch veranderde in een veiling van eigenaar voor $2000 (ruim €1600).

Als de koper dezelfde forse schoenmaat heeft als de heer Cumberbatch (46), dan kan hij er verder van genieten – al verwacht je dat ze voor zo’n prijs eerder in een vitrinekast zullen terechtkomen.

‘De’ waarde bepalen van een paar sportschoenen – of van om het even welk voorwerp – lijkt dus niet zo eenvoudig te zijn, en de markt helpt niet echt. Waarde zit veel meer in de ogen van de toeschouwer dan in die van de markt. Vele objecten hebben weliswaar een relatief objectief praktisch nut: op een bord kun je eten leggen, en een schilderij kun je aan de muur hangen. Maar bijna altijd is de betekenis voor jou – die de werkelijke waarde voor jou bepaalt – niet beperkt tot die functionele bruikbaarheid.

Zelfs voor mensen met weinig oog voor beroemdheden of merknamen kunnen voorwerpen een diepe betekenis hebben bovenop enig direct praktisch nut. Dat komt vaak tot uiting wanneer een familielid overlijdt, en hun bezittingen moeten worden van de hand gedaan.

Zeker, soms is er in de inboedel van de overledene iets wat een van de erfgenamen net nodig heeft; in andere gevallen kan er wel een bestemming worden gevonden voor een extra set wijnglazen of een kleine koelkast.

Maar recente persoonlijke ervaring suggereert dat praktische aspecten lang niet het enige is wat telt. Sommige voorwerpen hebben natuurlijk sentimentele waarde – de kitscherige miniatuur Eiffeltoren die je oma meebracht van haar huwelijksreis naar Parijs, die je op de schoorsteenmantel hebt weten staan sedert je maar zo groot was, of je papa’s geliefde vulpen. Objecten zonder de minste objectieve marktwaarde, en toch schatten voor jou.

Maar er lijkt toch nog wat anders in het spel te zijn. Wanneer je als erfgenaam de bezittingen van een overledene opruimt, voel je een intens gevoel van bezit. Een klaptafel, een oude cassettespeler, een stapel DVD’s – voorwerpen waarvoor je op een rommelmarkt niet eens 50 cent zou overhebben, lijken nu erg moeilijk van de hand te doen.

Het is alsof je wettelijke eigenaarschap zich verenigt met het verlopen eigenaarschap van je ontslapen familielid in een soort super endowment effect. En zo zit je dus nu met een extra klaptafel, een cassettespeler met een afgebroken doorspoeltoets en 100 DVD’s waarvan sommige met films waar je nog nooit van gehoord hebt.

Wat ze hadden gewenst

Onze relatie met de doden legt nog wat anders bloot dat onze keuzes bestuurt, en dat zelfs niets met materiële voorwerpen te maken heeft. De meesten onder ons blijken een sterke neiging te hebben de wensen van een overledene te vervullen.

Soms geeft een testament aan zulke wensen kracht van wet om voorwaarden op te leggen aan de verdeling van de tegoeden van een overledene, maar meestal hebben we geen nood aan zulke instrumenten of geschreven instructies om te doen ‘wat ze hadden gewenst’.

Introspectie is niet noodzakelijk een goede gids om inzicht te krijgen in menselijk gedrag, maar denk hierover even na: zou jij tegen de uitdrukkelijke, of zelfs veronderstelde wensen ingaan van een overledene?

Zou je een (goedkopere) crematie organiseren (en meer erven) zelfs wanneer je wist dat ze een (duurder) graf wilden met een zerk erop? Als je iemand voor zijn dood had belooft zijn as te verstrooien op zee, zou je dan beslissen al die moeite niet te doen, en ze gewoon met het vuilnis mee te geven wanneer de uitvaart achter de rug is?

De meeste mensen doen hun uiterste best om de wensen van de overledene te vervullen. Misschien doen ze dat omdat ze weten dat ook anderen daarvan op de hoogte zijn, en ze de schande willen vermijden wanneer iedereen ziet dat ze die wensen met de voeten treden.

Misschien zijn ze religieus, en geloven ze dat de geest van de overledene nog leeft en hen kan gadeslaan – een soort intern toeziende-ogen-effect (dat volgens recent onderzoek overigens niet echt blijkt te bestaan).

Maar zelfs zonder sociale druk of godsdienstige motieven… zou je iemand iets beloven voor hun dood, en dan naderhand, uit eigenbelang, die belofte breken?

Ons opmerkelijk diepe plichtsbesef hier illustreert de kracht van inherente motivatie. Zonder enige externe druk kiezen we ervoor iets te doen dat ons materieel nadeel oplevert. En het is niet eens uit altruïsme: niemand heeft baat bij onze opoffering.

En soms kan het houden van een belofte aan een geliefde overledene veel later onverwachte gevolgen hebben, zoals de familie van Phedre Fitton ontdekte jaren na haar dood.

Kort voor haar heengaan vroeg ze haar echtgenoot Nigel goed voor de planten in de badkamer te blijven zorgen. Toen Phedre en Nigels dochter Antonia haar vader drie jaar later hielp bij de verhuis naar een rusthuis, stelden ze vast dat die planten eigenlijk van plastic waren – een grap vanuit het graf, die de herinnering van een geliefde echtgenote en moeder nog meer levendig maakte.

Misschien is dat wat ons zo sterk motiveert om offers te brengen om de wensen van de overledenen te eren: het meest waardevolle voor ons is de herinnering, diep binnenin, van een geliefde die ons is ontvallen. Daarop kun je geen prijs zetten.