Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Populisme, Vlaanderen en de media: een kritische opinie

Adrian Vlaicu
belgaimage-109025242-full-compressor
Bart De Wever & Zuhal Demir (Foto: Belga © Nicolas Maeterlinck)
bart de wevver
Bart De Wever: belichaming van de ruk naar rechts. (Foto: Belga Photo © Nicolas Maeterlinck)

Na lang over deze kwestie na te denken, en zorgvuldig een boekenkast of twee met vakliteratuur te verslinden, ben ik op antwoorden gekomen die ik in dit opiniestuk maar al te graag met u wil delen. De nadruk ligt eerst op enkele algemene oorzaken van het populisme in Europa, vooraleer de concrete situatie in Vlaanderen, aan de hand van een case study over de N-VA en de VRT, wordt geschetst.

De twee drijfveren

Een eerste oorzaak van het populisme vinden we bij het politieke bestuur van de afgelopen decennia op Europees en nationaal vlak. Dit bestuur leidde in 2008 tot een grootschalige bankencrisis waarvan we vandaag de dag nog steeds de gevolgen voelen. De gebrekkige manier waarop hiermee werd (en wordt) omgegaan - het redden van bankroete banken met een enorme infusie aan belastinggeld -, plaatste in veel landen de zwaarste lasten op de zwakste schouders. Gevolg: de haat tegen de politieke elite, het zogenaamde establishment, is tot ongezonde hoogten kunnen groeien.

Zowel links, rechts, als het centrum vielen voor de logica van een geducht besparingsbeleid, gebaseerd op de zogenaamde wetenschap van de neoliberale economie

Zowel links, rechts, als het centrum vielen voor de logica van een geducht besparingsbeleid, gebaseerd op de zogenaamde wetenschap van de neoliberale economie. De onvrede van een grote groep mensen werd niet adequaat genoeg opgevangen, noch omgezet in een drastisch ander beleid.

Identiteitscrisis

Een tweede oorzaak is, surprise surprise, de Europese vluchtelingencrisis. Inderdaad, hoewel migratie al enige tijd, in feite sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog, een realiteit is, zag de lente van 2015 een aanzienlijke toestroom van asielzoekers en immigranten. Deze beweging naar Europa van een ogenschijnlijk grote massa mensen uit landen met uiteenlopende normen en waarden, heeft geleid tot een ware identiteitscrisis, toch volgens sommige politici.

De publieke opinie rond dit thema werd verder beïnvloed door een reeks van terroristische aanslagen die van 2014 tot 2016 in frequentie en gruwel zijn toegenomen. En zo ontstond deels de indruk dat Europa overspoeld werd met fundamentalistische Islamieten en terroristen van IS, vreemdelingen die essentieel niet passen in onze verlichte, westerse samenleving, en die ook nog eens ons sociaal model op de helling zetten.

De vrees om kiezers en kijkers tegen de schenen te schoppen, speelt ongetwijfeld een grote rol

Bepaalde politici en politieke partijen hebben van deze crisis gebruikgemaakt om hun eigen agenda naar hartenlust te promoten, en stelden daarmee de ‘migrant’ voor als een bedreiging. Tegen deze retoriek zagen we amper weerwoord - hooguit een zwak weerwoord hier en daar - van andere politieke partijen, of van de klassieke media. De vrees om kiezers en kijkers tegen de schenen te schoppen, speelde (en speelt) bij deze terughoudendheid ongetwijfeld een grote rol, maar heeft er uiteindelijk rechtstreeks voor gezorgd dat het ideologisch klimaat met een stevige ruk naar rechts is verschoven (zie Lafleur J-M., Marfouk A., Fadil N., Migratie in België in 21 vragen en antwoorden, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2017, p. 15).

Kanttekening

Natuurlijk is dit enkel maar een vereenvoudigde versie van het verhaal. Het spreekt vanzelf dat ieder land zijn eigen unieke sociopolitieke structuur en omstandigheden heeft. Ook wil ik zeker niet suggereren dat er geen ernstige vragen te stellen zijn bij de manier waarop de integratie, of assimilatie, van immigranten in het verleden tot nu toe verlopen is.

Sommige problemen zijn nooit door de vorige regeringen op een grondige en systematische wijze aangepakt

Al te vaak belanden nieuwkomers in buurten met diepe socio-economische problemen zoals werkloosheid, armoede, en erbarmelijke woonomstandigheden. Discriminatie bij huisvesting, op de arbeidsmarkt, bij de keuze van scholing, en discriminatie in het dagdagelijkse leven door de lokale bevolking zijn ook maar enkele redenen die verklaren waarom mensen in zulke ‘probleembuurten’ terechtkomen.

Dat er dan hangjongeren en relschoppers op het toneel verschijnen - uitingen van extremisme -, is helemaal niet zo verwonderlijk. Er zijn dus inderdaad problemen waarover men moet durven praten.

Deze problemen zijn echter nooit door de vorige regeringen op een grondige en systematische wijze aangepakt. Hierdoor is het ongenoegen van veel mensen die al serieus misnoegd waren over het besparingsbeleid en de groeiende kloof tussen arm en rijk, kunnen aanzwellen tot een grote zweer die sinds enkele jaren is opengebarsten. Uit die open wonde kwam dan het populisme tevoorschijn, een politiek beest dat de woede van het volk, in tegenstelling tot de traditionele partijen, vakkundig wist op te vangen.

Ontspoord

Jammer genoeg is veel van de kritiek op het politieke establishment van zowel rechtse als linkse populisten meer dan terecht. Zo is er in Europa inderdaad sprake van een elite die het niet al te nauw neemt met onze democratische waarden. De Eurogroup, een onverkozen en onofficieel orgaan van de Europese Unie dat ingrijpende economische beslissingen neemt en bovendien geen verantwoording moet afleggen aan het Europees Parlement, is hier een goed voorbeeld van.

Rechts-populisten zijn snel in het afwijzen van ‘de ander’, en verbinden deze graag met de schijnbare teloorgang van onze westerse samenlevingen en onze economische malaise

Waar het echter faliekant misloopt, is onder meer rond de kwestie van migratie. Rechts-populisten in het bijzonder zijn snel in het afwijzen van ‘de ander’, en verbinden deze graag met de schijnbare teloorgang van onze westerse samenlevingen en onze economische malaise. Maar hier blijkt al te vaak niets van waar te zijn. Want ondanks een reële problematiek is de perceptie rond deze kwestie in België (en andere Europese lidstaten) de laatste jaren totaal ontspoord.

Ja, als de trein de perceptie rond migratie voorstelt, en het spoor, laten we dan gemakshalve even zeggen dat die in Brussel ligt, de logica en de rede, dan ligt de trein ondertussen ergens in Timboektoe. Zo gelooft een meerderheid van de Belgen ondertussen dat immigranten een gevaar voor de veiligheid in België vormen, vindt 25% van de Vlamingen dat migranten de Belgische cultuur ondermijnen, en denkt bijna de helft van alle Belgen dat migranten meer kosten aan sociale diensten en gezondheidszorg dan dat ze onze samenleving opbrengen (zie Lafleur J-M. e.a., o.c., pp. 105, 111, 117).

Het is markant dat geen van deze percepties waar blijkt te zijn, en dat wetenschappelijke studies aantonen dat ze voortkomen uit een foutieve interpretatie van de realiteit (Lafleur J-M. e.a., o.c., pp. 105-107, 111-114, 117-119). Hoe komt het dan toch dat zo een groot deel van de Belgen hun realiteitszin is verloren?

Faux-neutraal

De verklaring vinden we bij de vaststelling dat, samen met de rechtse verschuiving in het ideologisch klimaat, de media (die een grote invloed hebben op onze perceptievorming) zijn gevolgd. Hiermee wil ik natuurlijk niet zeggen dat onze Vlaamse media getransformeerd zijn in een bolwerk van rechts-geopinieerde redacties en siegheilende journalisten. Ik bedoel wel dat de media, door bijvoorbeeld hardere concurrentie in het medialandschap en de queeste naar een groter publiek, een breder segment aan meningen wil bedienen. En omdat die meningen de laatste jaren nu juist naar rechts zijn verschoven, uit zich dat ook op onder andere de VRT.

Het forum voor rechtse opinies is vergroot, maar het vermogen van presentatoren om gasten op de rooster te leggen, is drastisch verminderd

Een groot probleem ontstaat wanneer deze meningen niet meer kritisch aan de tand gevoeld worden. Want terwijl het forum voor rechtse opinies is vergroot, is het vermogen van presentatoren om gasten op de rooster te leggen, net drastisch verminderd, allicht uit vrees om de dik-rode stempel van partijdigheid opgeplakt te krijgen. Zo is er over de jaren heen een faux-neutraliteit en zelfcensuur ontstaan die de verrechtsing alleen nog maar meer in de hand werkt.

Inderdaad, debatten komen en gaan, maar aan grondige en kritische vraagstelling, laat staan factchecking, wordt er - zo lijkt het - steeds minder gedaan. De laatste jaren waren uitspraken, opinies en interviews in de krant en op tv te lezen en te horen die een tiental jaar geleden gewoonweg ondenkbaar waren. Neem nu het Francken en Van Grieken ‘debat’ dat op 23 november in Terzake werd uitgezonden – soms wel lovers quarrel genoemd: Francken zegt tegen het cordon sanitaire te zijn, iemand in het publiek roept luidkeels 'Eigen volk eerst!' Dat is hier maar één illustratie van.

Spiegelbeeld

Gelukkig ben ik niet de enige die de tendens van verrechtsing in Vlaanderen heeft opgemerkt. Op 24 november verscheen op de website van de VRT een opiniestuk rond dit thema van Sacha Dierckx en de verrechtsing van de media in Vlaanderen kwam vervolgens ook voor enkele minuten aan bod in een debat op De Afspraak van 26 november.

We zien in Vlaanderen vandaag de dag het spiegelbeeld van wat er in Wallonië aan de gang is: er is bij ons inderdaad een vorm van zelfcensuur ontstaan

Het debat in kwestie ging over de vrije meningsuiting van journalisten en de 'buitensporige' uitspraak van Emmanuelle Praet in het televisieprogramma C'est pas tous les jours dimanche, waarvoor ze prompt door de RTL geschorst en ondertussen ook al ontslagen werd. De discussie nam een interessante wending toen Joël De Ceulaer in De Afspraak zei dat 'alle politici met macht druk proberen uit te oefenen op journalisten'. Correct, dit is inderdaad een fenomeen van alle tijden en alle politieke spectra, en tegenwoordig is de balans in Wallonië op sommige programma’s duidelijk naar links overgeheld (zoals dat in Vlaanderen vroeger ook het geval was).

Vlaanderen en Wallonië
Vlaanderen is het spiegelbeeld van wat er in Wallonië aan de gang is. (Foto: Flickr (cc) Miguel Discart)

Maar zoals Joël De Ceulaer opmerkte, zien we in Vlaanderen vandaag de dag het spiegelbeeld van wat er in Wallonië aan de gang is, en is er bij ons inderdaad een vorm van zelfcensuur ontstaan. Dat de N-VA, als grootste partij van Vlaanderen, hier samen met onkritische media hoofdzakelijk verantwoordelijk voor is, is dan ook niet zo vergezocht. Maar zo is het niet altijd geweest.

De Nieuwe Vlaamse Alliantie

Ik herinner me nog levendig de tijd toen, niet zo heel lang geleden, het debat over bepaalde thema’s in Vlaanderen dan weer veel te links-gevoelig lag. Onderwerpen zoals integratie mochten bijna niet aangehaald worden, of het woord racisme werd als zout op sneeuw rondgestrooid.

Ik was blij met de verschijning van Bart De Wever op het politieke toneel: eindelijk eens een politicus die dingen durfde te zeggen die tot dan toe quasi taboe waren

Ondertussen was er wel echt een probleem ontstaan, zoals de documentaire Femme de la Rue destijds aantoonde. Ik was dan ook blij met de verschijning van Bart De Wever op het politieke toneel: eindelijk eens een politicus die dingen durfde te zeggen die tot dan toe quasi taboe waren. Het zal menigen onder u verbazen, maar toen ik voor het eerst naar de stembus mocht, lag mijn politieke voorkeur volgens een stemtest van de VRT het dichtst bij de partijen Groen en de N-VA, een samenstelling die vandaag minder evident is. Wat is er dan zo veranderd?

Een banken- en migratiecrisis later, maar ook de verspreiding van sociale media en het gebruik ervan om politiek campagne te voeren, hebben ervoor gezorgd dat de N-VA niet alleen rechtser is geworden, maar de laatste jaren ook trekjes van rechts-populisme vertoond. Een woordje uitleg.

Wintermarkt

Ten eerste is het geen staatsgeheim dat de N-VA een groot deel van de Vlaams Belang kiezers heeft overgenomen. Omdat deze kiezers een substantieel aandeel van de electorale achterban vormen, moet de partij bijgevolg steeds rekening houden met de extreemrechtse wensen (over bijvoorbeeld migratie) van deze groep, ongeacht de andere stromingen die in de partij aanwezig zijn.

De N-VA is al enkele jaren kampioen van de sociale media, de partij gebruikt ze om populaire boodschappen te verspreiden en zo rechtstreeks de Vlaming aan te spreken

Dat de partij uit ‘principiële redenen’ over het migratiepact van Marrakesh uit de regering is gestapt, is dan ook om de genoemde achterban tevreden te houden, en dat met oog op de regionale en federale verkiezingen van 2019.

Ten tweede is de N-VA al enkele jaren kampioen van de sociale media, en gebruikt de partij deze media om populaire boodschappen te verspreiden en zo rechtstreeks de Vlaming aan te spreken. Ze doet dit echter maar al te vaak met behulp van een cru taalgebruik dat de gemoederen opzweept, polariseert, en op zijn minst gezegd soms een of twee halve waarheden bevat.

Politiek (niet-)correct

De verdediging van de N-VA tegen de kritiek die sommige van haar bedenkelijke acties noodzakelijk uitlokt, kan min of meer samengevat worden in de volgende uitspraak van N-VA-lid Annick De Ridder: 'Wie niet denkt zoals links, zou polariseren. De mensen zijn dat beu.' Het gevolg van deze en soortgelijke redeneringen is dat de kwestie wordt verlegd en het probleem bij een ander wordt geplaatst.

De vraag is hoe de NV-A er zo fantastisch in geslaagd is tal van Vlamingen met deze boodschap te overtuigen

Of die ander nu de socialisten, onze Franstalige landgenoten, de vakbonden, de linkse media, de werklozen, of de migranten zijn, maakt geen verschil. Wat belangrijk is, is dat de schuld niet bij de N-VA ligt, en volgens deze gedachtegang is het dus niet de N-VA die polariseert, maar de politieke correctheid van links die aan de bron van het echte probleem ligt.

Inderdaad, volgens de N-VA is de meerderheid van de pijnpunten in onze maatschappij te danken aan het jarenlange wanbeleid en de politieke correctheid van links. Maar de N-VA is de partij van de politieke vernieuwing, die met de kracht van verandering eindelijk eens komaf zal maken met het linkse bewind en de politieke inertie die België al jarenlang teistert.

De vraag is hoe deze partij er zo fantastisch in geslaagd is tal van Vlamingen met deze boodschap te overtuigen?

Bartus Weverus

Zie hier de intrede van Bartus Weverus, de ridder der rationaliteit. Want wat er ook gezegd mag worden over meneer De Wever, vriend noch vijand kan ontkennen dat hij een briljant strateeg is. Sinds het prille begin profileert hij zich als de politicus bij uitstek met de grootste dosis gezond verstand, als de rationale vertegenwoordiger van de gemiddelde Vlaming die zich zonder enige schroom een weg door taboe-onderwerpen baant, en eindelijk eens harde, maar noodzakelijke beslissingen, durft nemen.

Bovendien is meneer De Wever ook meester in het framen en lukt het hem steeds weer het debat naar zijn hand te zetten

Meneer De Wever heeft dan ook een permanente air van verontwaardiging en politieke moeheid rond zich hangen, alsof hij het hele politieke spel beu is en eindelijk eens wat rationele argumenten op tafel wil brengen. Hierbovenop gebruikt hij een lexicon vol met onder meer Latijnse uitdrukkingen die de logica zelve representeren, formuleert hij zijn woorden zodat die niet als opinies, maar als algemene waarheden overkomen, en spreekt hij altijd in naam van een groep, namelijk de gemiddelde Vlaming die natuurlijk alles behalve dom is.

Bovendien is meneer De Wever ook meester in het framen (denk bijvoorbeeld aan de ‘Marrakesh-coalitie’), en lukt het hem steeds weer het debat naar zijn hand te zetten. Dat hij eigenaar is van een scherpe humor die menig onder ons wel kan smaken, is natuurlijk ook mooi meegenomen.

Kritiek op Bart De Wever wordt door zijn houding bijna onmogelijk gemaakt, want dat zou niet alleen kritiek op de gemiddelde Vlaming zijn, maar ook op de rationaliteit zelve

Kritiek op Bart De Wever wordt door zijn houding bijna onmogelijk gemaakt, want dat zou niet alleen kritiek op de gemiddelde Vlaming, maar dus ook op de rationaliteit zelve zijn. Wat ook niet helpt, is dat er inderdaad een problematiek was (en nog steeds is) die nooit door links (of het centrum) onder ogen werd genomen, een gegeven dat de kracht van verandering alleen nog maar meer kracht bijzet.

Duale strategie

Een tweede manier waarop de N-VA de Vlaming overtuigt, heeft te maken met, zoals eerder al aangehaald, haar gebruik van de sociale media. Het gaat hier namelijk om een doelbewuste strategie die er enerzijds uit bestaat de klassieke media (de zogenaamde vierde macht) aan te vallen als 'te geopinieerd, te links', en daarom ook onbetrouwbaar. Anderzijds worden diezelfde media aan de kant geschoven door rechtstreeks met de kiezer te communiceren, een feit dat Bart De Wever zelf niet onder stoelen of banken steekt.

In de poging om met sociale media te concurreren en aanvallen op haar zogezegde ‘linkse’ karakter af te slaan, zijn de traditionele media zelf naar rechts opgeschoven

Zoals Tom Cochez op 22 juni van vorig jaar in Apache schreef, heeft de partij deze strategie evenwel niet zelf bedacht, maar rechtstreeks gekopieerd van Donald Trump en co. En terwijl de N-VA met deze Trumpiaanse tactieken er dus grandioos in slaagt om kiezers aan te trekken, falen de klassieke media er grandioos in om er het hoofd aan te bieden.

Au contraire, in de poging om met sociale media te concurreren en aanvallen op haar zogezegde ‘linkse’ karakter af te slaan, zijn ze zelf naar rechts opgeschoven. Een groot aantal debatten over actuele thema’s zijn bij deze beweging herleid tot inhoudsloze 'hij zei/zij zei'-journalistiek en holle uitwisselingen van opinies die niemand een graantje wijzer maken, een analyse die Björn Soenens in een prachtig opiniestuk over Amerika schreef, maar die even goed over Europa of zelfs Vlaanderen zou kunnen gaan.

Een nieuw jaar

In een opiniestuk in MO* Magazine schreef ik hoe de zojuist geanalyseerde verrechtsing van de media en onze maatschappij heeft geleid tot een ware klimaat-myopie in Vlaanderen. Maar het nieuwe jaar brengt nieuwe kansen met zich mee, en met vreugde merk ik nu op dat de media sinds de start van 2019 eindelijk eens wat meer aandacht aan het klimaatdebat besteden.

Een groot deel van deze hernieuwde interesse hebben we natuurlijk te danken aan de duizenden dappere scholieren die, net als Anuna De Wever, terecht op straat komen om door middel van constructieve ongehoorzaamheid het gebrek aan politieke wil aan te klagen. Een volgende stap zou erin bestaan dit debat om te zetten in tastbare nationale maatregelen, in een concreet, sociaal en groen programma zoals DiEM25, samen met de andere partijen van de Europese Lente, dat nu al op Europees vlak voorstelt.

We moeten wat meer respect en begrip voor elkaar hebben, al ons fatsoen mag niet ten koste van de verkiezingscampagne gaan

Ik schrijf dit op het moment dat de zaak van de humanitaire visa en Theo Francken de hele week het nieuws heeft beheerst en wil daar graag nog het volgende over kwijt: ja, Theo Francken draagt politieke verantwoordelijkheid voor de Kucam-affaire, en moet zich gepast verantwoorden.

Maar deze zaak mag geen heksenjacht worden, en we moeten het gerecht haar werk laten doen, in plaats van hier een politiek schouwspel van te maken.

We moeten wat meer respect en begrip voor elkaar mogen hebben, en dat niet al ons fatsoen ten koste van de verkiezingscampagne mag gaan.

Mensen verspreken zich, herinneren zich de dingen niet altijd even juist, en maken bovendien fouten. Als we de verdere polarisatie van onze maatschappij willen tegengaan, moeten we ons bijgevolg bewust zijn van deze menselijke eigenschappen, en ons allemaal een beetje verdraagzamer opstellen. Ik hoop dan ook oprecht dat 2019 niet alleen het jaar van de groene omwenteling, maar ook het jaar van de teruggekeerde verdraagzaamheid wordt, ongeacht de verkiezingen in mei. Ik dank u voor uw tijd.

Carpe DiEM!

LEES OOK
Stef Arends / 04-12-2023

Hoe extreemrechts, journalistiek en sociale media een racistische haatstorm veroorzaakten

Een reconstructie van de haatstorm tegen schrijver Dalilla Hermans.
Illustratie van Gilani Raja voor de campagne ’Stop de haat!’ van Kif Kif, Sankaa en Hand in Hand tegen racisme
Karl van den Broeck / 13-09-2023

We hebben Vlaams Belang niet nodig om de democratie te slopen

Bij de opmars van extreemrechts lijken steeds meer democraten te vergeten wat democratie inhoudt.
Vlaams Belang democratie
Robrecht Vanderbeeken / 19-06-2020

'Politieke inmenging bij VRT is schending van Cultuurpact'

Artikel 17 van het Cultuurpact stelt dat overheden en bestuursraden zich niet mogen mengen met de inhoudelijke programmatie van organisaties.
vrt toren