Deze tijden van “post truth” wijzen bovenal op een verandering van bestaande media-structuren, een nieuw publiek discours die de mogelijkheden van neutrale, objectieve of feitelijke journalistiek in vraag stelt.
In plaats van te verzanden in bezorgdheden over het verval van waarheid of de devaluatie van journalistiek, is het hoog tijd de waarden waarmee journalistiek zich legitimeert aan te passen.
Umwertung aller normen
Neutraliteit, objectiviteit, onpartijdigheid en bovenal waarheid, grootse woorden waarmee journalistiek haar autoriteit legitimeert. Traditionalist of niet, een verandering van deze normen kan niet anders, gezien de nieuwe media-structuren. Erg complex hoeft het echter niet: maak de waarheid persoonlijk en niet langer neutraal of objectief.
De waarheid is ons dierbaar, want zonder haar vrezen we te stranden in leugens en onwaarheden. Maar deze bezorgdheid over het verval van waarheid bestaat al even lang als de waarheid zelf. Waarheid is nooit iets duidelijk of evident geweest. Plato zeurde al tegen de sofisten dat ze geen waarheid maar slechts meningen verspreidden, and as a matter of fact there is no such thing as a fact: volgens Nietzsche zijn feiten ook maar meningen, en nagenoeg elk wetenschappelijk feit heeft een bewezen tegendeel. In deze waarheids-wanorde moet we waarheid daarom anders begrijpen.
Eerst en vooral: de feiten. Zij worden geen feiten door hun aanspraak op waarheid, feiten zijn man-made. Ze ontstaan door de invloed van instituties en praktijken die ze produceren en kenbaar maken. Waarlijke feiten ontstaan vanuit een lokale context, waar mensen met specifieke vragen en bezorgdheden op zoek gaan naar antwoord. Ze kunnen steeds vanuit nieuwe bezorgdheden opnieuw in vraag worden gesteld en veranderd.
Daarbij is waarheid steeds een waarheidsspreken: er is steeds iemand aan het woord die een waarheid verkondigt. Het is een uiting van je eigen situatie, van wat volgens jouw standpunt juist is. Waarheid bestaat slechts in de expressie van verschillende standpunten, in de erkenning van de sprekers eigen gesitueerde positie. Het is daarom geen theoretische kennis, maar een poging tot het verstaanbaar maken van jezelf.
Status: beetje bezorgd
Wat we uiten wanneer we wijzen op een waarlijk feit is vooral een uiting van onze visie op hoe de zaken er volgens ons voor staan. De stand van zaken van de reporter ter plaatse is steeds zijn of haar stand van zaken. Daarom moeten we de feitelijke waarheid niet benadrukken, we moeten de reden waarom we een beroep doen op waarheid benadrukken: we willen iets uiten dat voor ons van belang is.
We doen een beroep op feitelijke waarheid, want we zijn bezorgd. De aarde warmt op, maar het debat blijft koud wanneer we enkel objectief-wetenschappelijke bewijzen aandragen om mensen te motiveren. De overheid bespaart op subsidies voor de kunsten- en mediasector, maar de VRT devalueert zijn eigen betoging wanneer hierover slechts neutraal verslag wordt gebracht in het eigen journaal. Extreemrechtse studentenbewegingen houden vrouwonvriendelijke lezingen, maar de aandacht wordt bevestigd en hun mening genormaliseerd wanneer we enkel met rationele opiniestukken reageren. Deze worden niet gelezen door zij die slechts de sensatie van de situatie opzoeken.
Wanneer we onze mening als feitelijkheid, waarheid of neutraliteit proclameren, doen we haar eigenlijk teniet. Waarheid is een persoonlijke waarheidsuiting, ontstaan vanuit betrokkenheid, bezorgdheid en dus belang. Het is onze waarheid, en hij is belangrijk.
Geen verdrinkingsdood voor de journalistiek
Een focus op journalistiek als meningsuiting zal de journalistiek helpen, en dit vooral bij neutrale verslaggeving. Maar ook opiniestukken (deze incluis) missen een aanwezige, subjectieve auteur. Een verlies aan neutraliteit is nog geen verlies aan professionaliteit of autoriteit. Wanneer een journalist de eigen subjectieve mening benadrukt, heeft dit net een positief effect: journalisten zullen erkend worden als deel van hun eigen publiek, en niet als een geïsoleerde groep die ons nieuws en informatie verschaft.
Met de waarheid gaan we de leugen niet weerleggen. Om fake news tegen te gaan, kan men beter aantonen hoe het anders kan: niet door te wijzen op waar- of valsheid, maar door kwalitatieve journalistiek te maken waarin waarheid een andere rol speelt, door te blijven volharden in wat men doet: het vertegenwoordigen van de vrije meningsuiting.
De objectieve, neutrale waarheid weegt zwaar. Het is een norm die de journalistiek niet langer met zich hoeft mee te dragen. In plaats van te verdrinken, kunnen journalisten zelf ook iets doen. In deze zeeën aan (des)informatie is het tijd om de objectieve, neutrale waarheid te laten varen.
Foto: Maria Teneva (Unsplash)
