Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Het probleem is de partijpolitiek, niet België

Gaston Meskens
Kopie van Kopie van verkiezingen

Vanuit mijn onderzoek bij de Universiteit Gent schreef ik voor Apache de essayreeks deliberatieve democratie. Een centraal argument in die reeks is dat partijpolitiek het beleid vandaag eerder tegenwerkt dan faciliteert, en dat zien we vandaag meer dan ooit gebeuren. Want laat ons duidelijk zijn: de falende federale formatie is niet het bewijs dat ‘België niet werkt’, maar het bewijs dat partijpolitiek niet meer werkt.

Onze maatschappelijke problemen zijn complex, en democratie op basis van partijpolitiek is niet meer in staat om die complexiteit in al haar nuances te vatten

De tijd dringt, en er moet iets gebeuren. Liever een verstandshuwelijk dan nieuwe verkiezingen, maar als we echt willen begrijpen wat er aan de hand is moet onze kritische blik inzoomen op de basismethode waarmee we vandaag onze democratie organiseren. Daarbij moeten we eerst voor ogen houden dat het systeem van representatieve democratie via partijpolitiek helemaal geen weergave is van de ideologische conflicten die er in de maatschappij leven. Integendeel: het systeem creëert die conflicten hoofdzakelijk zelf. Laat het Amerikaanse systeem van Democraten versus Republikeinen daar het beste voorbeeld van zijn.

Natuurlijk zijn er meningsverschillen in onze samenleving, maar de nuances in die verschillen en het feit dat meningen kunnen evolueren maakt dat die verschillen niet simpelweg in kampen kunnen opgedeeld worden. Nog belangrijker is de visie op democratie vanuit de zorg voor een efficiënte aanpak van onze maatschappelijke problemen. Die problemen zijn complex, en mijn argument is dat democratie op basis van partijpolitiek simpelweg niet meer in staat is om die complexiteit in al haar nuances te vatten.

Erfenis uit de moderniteit

Ons systeem van democratie is een erfenis uit de moderniteit. De traditionele centrumpartijen zijn ontstaan vanuit de emanciperende bewegingen typisch voor die moderniteit. Themapartijen (zowel linkse als rechtse) zijn vervolgens als tegenbeweging ontstaan, inspelend op trends en nieuwe gevoeligheden (ecologie, maar ook de angst voor de vreemdeling).

Verliezende partijen organiseren wanhopig bezinningscongressen om hun strategie te herdenken en winnende partijen claimen te weten ‘wat er leeft onder de mensen’

Vandaag kunnen problemen zoals klimaatverandering of migratie niet meer in simpele partij-ideologische standpunten vervat worden. Niet alleen omdat die problemen lokaal, nationaal en globaal moeten aangepakt worden, maar omdat denken vanuit partijideologieën een efficiënte benadering van het probleem in de weg staat. Vanuit haar identiteitsdenken en zin voor zelfbehoud is elke politieke partij telkens weer verplicht om een versimpeld standpunt te formuleren waarmee ze de kiezer kan behagen en zich van de andere partijen kan onderscheiden. Sommige partijen doen dat vanuit plat populisme, andere omdat ze gedwongen worden het spel mee te spelen. Het resultaat is verlies van nuance, polarisatie en patstelling.

Verliezende partijen organiseren wanhopig bezinningscongressen om hun strategie te herdenken en winnende partijen claimen te weten ‘wat er leeft onder de mensen’. Zowel winnaars als verliezers hebben er na verkiezingen geen moeite mee om desnoods hun partijstandpunt rond verkiezingsthema’s radicaal te veranderen als hen dat bij de coalitievorming goed uitkomt.

Tenslotte is het feit dat partijen vandaag meer dan ooit met hun identiteit worstelen het ultieme bewijs dat ze overbodig geworden zijn. De programma’s van centrumpartijen lijken steeds meer op elkaar, en themapartijen staan voor de keuze om ofwel meer salonfähig ofwel extremer te worden. Partijpolitiek zoals we ze in België, de VS en andere moderne ‘democratische’ landen kennen is natuurlijk beter dan dictatuur, maar het systeem is negentiende-eeuws en hopeloos passé.

Sociale intelligentie ontsluiten

De Amerikaanse filosoof John Dewey schreef dat democratie het ontsluiten van de sociale intelligentie van burgers is en dat, ethisch gezien, elke burger het recht heeft die sociale intelligentie te benutten in het belang van de samenleving. We kunnen vandaag niet verder van dat beeld af staan. 

Het probleem met nieuwe politieke systemen is dat ze besproken en ingevoerd moeten worden door politici die liever blijven opereren in de oude politieke systemen

Het huidige systeem van democratie ontsluit geen sociale intelligentie. Integendeel: het verplicht burgers tot het maken van simplistische keuzes bij verkiezingen, is vatbaar voor manipulatie en het creëert op zich conflict. Vandaag is elke politicus die in dat systeem blijft opereren zonder het naar buiten toe ter discussie te stellen eigenlijk gewoon mee schuldig aan het in stand houden ervan. En de manier waarop er dan nu bij de Belgische formatie mee omgegaan wordt, enkel om eigen politieke agenda’s door te drukken, is een grove belediging voor elke burger die het goed meent met onze samenleving en die graag mee nadenkt over het wel en wee ervan.

Wat rest ons? Wat kunnen we doen? Heel veel. Participatie van burgers en middenveld binnen de huidige politieke structuren is nu nodig, maar het biedt op termijn geen duurzame oplossing omdat toegang van burgers en middenveld tot de besluitvorming en de legitimiteit van hun besluiten nog steeds afhangen van de willekeur van de partijpolitiek.

We moeten daarom verder durven denken. We hebben als samenleving de kans om een grote morele stap voorwaarts te zetten, door na te denken en te praten over de vorm en praktische mogelijkheid van een deliberatieve democratie die maatschappelijk vertrouwen creëert op basis van haar methode in plaats van op basis van vervalste waarheden en stoere beloftes.

Geen participatieve democratie via loting van burgers of simpele referenda, maar institutioneel georganiseerd als thematische parallelle dialogen op lokaal, nationaal en globaal vlak, met verkiezingen van moderatoren, sociaal verlof voor burgers die willen deelnemen en afspraken over de manier van besluitvorming. Er bestaan overtuigende beschrijvingen van die praktische mogelijkheid van deliberatieve democratie, en ook ik schreef mijn versie daarvan neer in mijn essayreeks.

Structureel debat

Het is eigenlijk verbijsterend vast te stellen hoe weinig kritisch er vandaag over ons huidig systeem van democratie nagedacht wordt. Het systeem wordt nog steeds gezien als het ‘minst slechte’, en alternatieven worden dikwijls meewarig of smalend weggezet als naïef en/of onpraktisch. Er worden kritische boeken geschreven en conferenties georganiseerd, maar een structureel debat over alternatieve vormen van democratie blijft uit.

De deliberatieve democratie is de enige vorm van democratie die iedere burger in zijn waardigheid als sociaal-intelligent en moreel betrokken mens erkent

De reden daarvoor is duidelijk: het probleem met nieuwe politieke systemen is dat ze besproken en ingevoerd moeten worden door politici die liever blijven opereren in de oude politieke systemen. “Enthousiasme en kritisch bewustzijn, meer hebben we niet nodig” zei Rosa Luxemburg. Hervorming moet gebeuren door kritische denkers en doeners, via infiltratie in de oude structuren en via druk van buitenaf. En die kritische denkers en doeners kunnen we vormen via ons onderwijs.

Daarom pleit ik in mijn nieuwe essayreeks ‘Tijd voor een nieuw humanisme’ op Apache ook voor een hervorming van het onderwijs. In onze complexe samenleving hebben jongeren het recht om opgeleid te worden tot tolerante en (zelf)kritische wereldburgers, in staat om een eigen mening te vormen en politiek populisme te doorprikken. Ze hebben recht op een vorming die hen niet alleen leert na te denken en te debatteren over vrijheid en verantwoordelijkheid in die complexe samenleving maar hen ook stimuleert om de politieke methodes mee vorm te geven waarin tolerant en solidair over die vrijheid en verantwoordelijkheid kan gedebatteerd worden.

Ik richt mij tenslotte ook tot jonge mensen met politieke ambities en aandacht voor solidariteit in onze samenleving. In plaats van nog maar eens oude partijideologieën op te lappen, gebruik jullie engagement beter in het belang van politieke hervorming. Vanuit een zin voor solidariteit is deliberatieve democratie op termijn namelijk de enige wenselijke vorm van democratie, gewoon omdat het de enige vorm van democratie is die iedere burger – of hij nu mee wil debatteren of niet – in zijn waardigheid als sociaal-intelligent en moreel betrokken mens erkent.

LEES OOK
Gaston Meskens / 27-03-2024

De wereld verbeteren begint bij het onderwijs

De idee onderwijs voor wereldburgerschap vanuit een universeel curriculum voor ethische competentie.
kinderen
Hind Fraihi / 19-10-2023

Deradicaliseringscentrum krijgt fors meer hulpverzoeken van scholen

Maatschappelijke spanningen bouwen zich op in de klas. Scholen zoeken hulp in de aanpak ervan.
Kinderen met rugzak op weg naar school.
Hind Fraihi / 05-10-2023

Honderden Antwerpse kinderen wachten nog op plek in buitengewoon onderwijs

In Antwerpen zitten nog 600 kinderen niet op (een juiste) school.
start schooljaar 2023-2024