Onderwijs in een gekleurde samenleving

Met dit boek duwt Orhan Agirdag een zwaar rotsblok de helling op. Zijn uitgangspunt – en dat onderbouwt hij con brio – klinkt helder: etnische diversiteit mag niet tot een probleem worden herleid. Integendeel, deze verscheidenheid biedt zo veel onderbenutte kansen.

Daarmee verzet Agirdag zich tegen het overheersende discours, maatschappelijk en zeker politiek. Dat prangt etnische diversiteit in een uiterst negatief idioom en het verpakt het graag als een cumul van vervelende tot zelfs gevaarlijke maatschappelijke fenomenen.

Juist met dit verzet, een defensieve benadering, illustreert hij een pijnlijke paradox. Iedereen die zich in zijn wetenschappelijk sterk onderbouwde visie herkent, voelt zich nolens volens in de achtervolging. De overheersende en tegengestelde tendens, die etnische verscheidenheid reduceert tot een negatieve, beangstigende en vervreemdende eigenschap, fietst met krachtige pedaalslag ver vooruit.

Het vraagt dus verdomd sterke spieren, veel moed en heel wat uithoudingsvermogen om deze achtervolging vol te houden. Zoals Sisyphus, die uiteindelijk de bergtop nadert maar dan hopeloos en weerloos terug de helling afrolt. Ik herken me helemaal in dit gevoel.

Maakt deze analyse het boek van Agirdag irrelevant? Absoluut niet. Integendeel. Want als die wroetende Sisyphus plots bondgenoten zou vinden, die met vereende krachten de rotsblok opwaarts duwen, dan verliest deze mythe misschien haar zinnebeeld en wordt het een heldensaga? Daaraan draagt dit boek wel bij. En ik ben en blijf een optimist dat het tij ook ooit zal keren.

Begrippen begrepen

Met een scherp academisch scalpel construeert Orhan Agirdag zijn begrippenkader. Daarbij snijdt hij doorheen te gemakkelijke definities of noties die allang hun glans verloren. Tegelijkertijd kiest hij voor stevige referenties. Als onderwijs- en taalspecialist beschouwt hij begrippen als topjes van een ijsberg, waarbij onder de waterlijn een hele lading schuilgaat. Zo ontstaat een erg interessant, bruikbaar geheel. Dit vormt de basis voor een genuanceerde maar zeker niet afgeplatte visie.

Agirdag vermijdt te gemakkelijke conventies en heeft oog voor tegenstellingen. Hij benadrukt dat het niet alleen maatschappelijke structuren en mechanismen zijn die alles bepalen. Er zijn altijd het individu en de opvoedkundige microkosmos die indringend meespelen. Dat leidt echter zeker niet tot de versterking van het individuele schuldmodel, zo populair bij populisten.

Dit boek biedt het overvloedig bewijs voor een verpletterende verantwoordelijkheid van onze overheden en gemeenschappen. Het is een wat trieste vaststelling dat wetenschappers, in heel uiteenlopende disciplines en in een quasi oneindige herhaling moeten stellen dat er koppige, hardleerse en hardvochtige mechanismen van uitsluiting en achterstelling blijven werken.

Deze haarscherpe analyses dateren uit het prille begin van de sociologie en werden geijkt door Pierre Bourdieu. Toch blijken ze onvoldoende krachtig om de tegenstromen te bedwingen. Sisyphus revisited.

Onderwijs. Boven dom?

Ook al ontroert het verhaal van klas 2B en volgende fasen, het leest een beetje als een oud Vlaams Filmke. Vooral de foto’s evoceren een vergeeld verleden. Dit is natuurlijk niet zo. De vele tienduizenden kinderen en jongeren die op dit moment hun schooltijd door spartelen, zullen binnen twee decennia ongetwijfeld heel vergelijkbare anekdotes kunnen vertellen.

Nog altijd, want het rad van der ongelijkheid draait onverbiddelijk door. Met racisme als centrale aandrijving. De organisatie van het Vlaamse onderwijs lijkt onvermogend om hieraan te verhelpen. Scholen blijven, ongeacht de lippendienst aan schone idealen, nog steeds cruciale reproducenten van ongelijkheid.

Hierin ligt een grote kracht van Orhan Agirdag. Hij illustreert dit op een beklijvende wijze. Verhalen uit het leven gegrepen vinden hun plaats in het perspectief van diverse wetenschappers. Ze versterken elkaar en leggen ongenadig heel wat rotslechte praktijken bloot. Ook hier trapt de auteur niet in de valstrik van gemakkelijke veralgemeningen of pseudoremedies.

Noch multicultureel of exotisch, noch laisser-faire, noch hoogverheven integratiegeblaat. Bijzonder mooi vind ik zijn concept sensitief intercultureel onderwijs. De gevoeligheid voor nuance en empathie en de interculturaliteit als prikkelende verhouding tussen diverse diversiteiten. Een veelzeggend citaat (p.182):

Het balanceren tussen een pluralistische aanpak, met een gezonde portie van kleurenblindheid wanneer het wenselijk is en assimilatie wanneer het nodig is, noemen we sensitief intercultureel onderwijs. Dit kan samengevat worden als het (h)erkennen van waardevolle culturele gelijkenissen en verschillen en die integreren in het curriculum, terwijl etnische verschillen genegeerd worden waar ze irrelevant zijn en schadelijke culturele praktijken van groepen geweerd worden op school.

Daarbij wil ik in het bijzonder zijn oproep tot mede-eigendom van leerlingen en studenten ondersteunen. Een participatieve benadering, in de betekenis van deel uitmaken. Terugblikkend naar zijn eigen destructieve fase, waarin hij in zijn middelbare schoolcarrière bijna kopje onderging, beklemtoont hij het gebrek aan positieve betrokkenheid. Juist dit gevoel van mede-eigendom moet elke school promoveren tot een prioritaire doelstelling.

Leerlingen, leerkrachten en school moeten een gemeenschap vormen: onze school, een gedeeld project. Geen verdeelde realiteit.

Ten slotte: een kritische mijmering

Het boek Onderwijs in een gekleurde samenleving is omwille van vele redenen, nog meer dan ik voorafgaand aangaf, het lezen en bestuderen waard. Laat daarover geen zweem van twijfel heersen. Het is een knappe bijdrage aan een noodzakelijk debat. Het doet nadenken. Het zet aan tot vernieuwend denken. Het leest als een trein. Ik heb me geen moment verveeld. Het was een plezier om dit boek te lezen.

Toch mis ik, al was het maar bij voorbaat en in grote beperking, een ruimere context. Onderwijs blijkt ook hier, als zo vaak, vooral op zichzelf gericht. Alsof de school als in een splendid isolation werkzaam is. Uiteraard is er het gezin. Daarover wordt ook wel gereflecteerd. En toch. Kinderen en jongeren in een etnisch-diverse context spenderen veruit het meeste uren, dagen en weken in hun vrije tijd.

Dit aspect lijkt helemaal verdwenen, hoewel bij de socialisering, opvoeding, enculturatie of wat dan ook, de vrijetijdsbesteding en daarin vooral de relaties met peers, zo doorslaggevend blijken. Ook het verloop van de schoolcarrière is daaraan gelinkt, niet zelden loopt het goed of fout, omdat het ook in de vrije tijd zo is. Ze bepalen elkaar in wisselende mate.

Uiteraard beperkt Orhan Agirdag zich tot onderwijs. Juist daarom kunnen linken met andere pedagogische milieus niet ontbreken. De leefwereld van een opgroeiende mens is een complex en dynamisch geheel, dat zeker niet congruent loopt met de maatschappelijke ordening. Een academische verkenning moet grenzen stellen, maar meteen de relativiteit daarvan beklemtonen en het grotere geheel, al is het maar even, mee in de projectie betrekken.

Uitgelichte afbeelding: EPO Uitgeverij